ရိမ့ၤအဘီမုၢ် (Roman Empire) (အကူာ် - ၂)

ရိမ့ၤအဘီအမုၢ်

ပှၤယူဒၤဖိတဖၣ်လၢ ရိမ့ၤ အတၢ်ပၢ တၢ်ပြးအဖီလာ်

ဖဲ ချ.ခ.န. ၃၀ နံၣ်အထီၣ်န့ၣ်, စီၤပၤဟ့ၤရိာ် လဲၤထံၣ်လိာ်အသးဒီး အီးစထ့ဘံၤယၤ ဒီး ဃ့ဝဲဒ်သိး အီးစထ့ဘံၤယၤ ကပာ်မူအီၤ ဒီး ကဟ့ၣ်ဒံးအီၤ လၢ လီၢ်ပစိာ် န့ၣ်လီၤ. လၢတဘျုးနံၣ် အတီၢ်ပူၤ, စီၤပၤဟ့ၤရိာ် မၤဝဲလၢ ကျဲအဘိဘိ ဒ်သိး အလီၢ်ပစိာ် ကအိၣ်ဂၢၢ်ဆိးကျၢၤ အဂီၢ် န့ၣ်လီၤ. လၢတၢ်ကူၣ်သ့အပူၤ အဝဲမၢ အပုၢ်လၢ အမါတကပၤ, အၤရံးစတိၣ်ဘူလူး, လၢကမၤသံ အဖါတံၢ် ကၠိစဲး ဒ်ပှၤလၢ အမၤကမၣ်မုၣ်ကမၣ်ခွါ တဂၤအသိး, ဒီးထၢနုာ် ဟၤခါနၢး ခံဂၤတဂၤ လၢဃိၣ်ပူၤ မ့ၢ်လၢအမၤသကိးဃုာ်တၢ်ဒီး ပှၤနဘၤထံယၤဖိ တဖၣ် အဃိန့ၣ်လီၤ. စီၤပၤဟ့ၤရိာ် န့ၢ်ဘၣ်စ့ၢ်ကီး တၢ်သူၣ်ဟးဂီၤ သးဟးဂီၤ တၢ်ဆါဖဲ အဝဲ ဟ့ၣ်တၢ်ကလုၢ်လၢ ပှၤကဘၣ်မၤသံကွံာ် အတံၤသကိးတဖၣ် ဒီးအဟံၣ်ဖိဃီဖိ တဖၣ်အခါ န့ၣ်လီၤ. အဒိ, အဝဲမၢ ပှၤမၤသံ အမါ လၢအအဲၣ်ဝဲဒိၣ်ကတၢၢ်တဂၤ လၢအမ့ၢ် မၤရံယၤနဲၤ (Mariamne), ဝံၤအလီၢ်ခံ အဝဲအိၣ်ဒီး တၢ်သူၣ်ဟးဂီၤသးဟးဂီၤ ဖးယံာ်ညါ န့ၣ်လီၤ.

စီၤပၤဟ့ၤရိာ်

စီၤပၤဟ့ၤရိာ် မၤဟးဂီၤ ယူဒၤ အတၢ်သိၣ်တၢ်သီ အါမး န့ၣ်လီၤ. အဝဲဒုးအိၣ်ထီၣ် ဟ့းလ့ၣ် အတၢ်လိာ်ခိၣ်လိာ်ကွဲ တဖၣ် လၢအဘီအမုၢ် အပူၤဒီး ဟ့ၣ်တၢ်ကလုၢ်လၢ ပှၤကဘၣ်သူၣ်ထီၣ် တၢ်သူၣ်ထီၣ် ဒိၣ်ဒိၣ်မုၢ်မုၢ် တဖၣ် လၢအဘီအမုၢ် အပူၤ န့ၣ်လီၤ. လၢတၢ်သူၣ်ထီၣ်တဖၣ်အကျါ, ပၣ်ဃုာ်စ့ၢ်ကီးဒီး ဟ့းလ့ၣ် အတၢ်လုၢ်လီၢ်, အတိာ်တဖၣ်, ဒီး အနူၢ်အစီၤ န့ၣ်လီၤ. အဝဲအတၢ်တိာ်ကျဲၤ အဒိၣ်ကတၢၢ်န့ၣ် မ့ၢ်တၢ်တ့ထီၣ် က့ၤ ယရူၤရှလ့ၣ် အတၢ်လုၢ်ဟံၣ်, လၢဘၣ်တၢ်စးထီၣ် အီၤလၢ ချ.ခ.န. ၂၀ နံၣ်န့ၣ်လီၤ (မးသဲ ၄း၅, မၢ်ကူး ၁၁း၂၇, ၁၃း၁, လူၤကၣ် ၁၉း၄၅, ၂၀း၁, ဒီး ယိၤဟၣ် ၂း၁၄).

ဖဲ ချ.ခ.န. ၂၇ နံၣ်န့ၣ်, အီးစထ့ဘံၤယၤ ဟံးန့ၢ်က့ၤ တၢ်စိတၢ်ကမီၤ ဒ်စီၤပၤဖးဒိၣ် အီၤကူစတူး (Augustus) အသိး, ဒီးဒုးအိၣ်ထီၣ် ရိမ့ၤအဘီအမုၢ် န့ၣ်လီၤ. ကဲစၢ် (စံစၢ်) အီၤကူစတူး ဟဲစိာ် တၢ်မုာ်တၢ်ခုၣ် ဆူ ရိမ့ၤအဘီအမုၢ် အပူၤ ခီဖျိ တၢ်သိၣ်တၢ်သီ လၢအဃံးလၢ အသုးမုၢ်သံၣ်ဘိ အဂီၢ် ဒီးလၢ ထံဖိကီၢ်ဖိ အဂီၢ် န့ၣ်လီၤ. (ကစၢ်ခရံာ် အိၣ်ဖျဲၣ်ထီၣ်ဖဲ အီၤကူစတူး ပၢတၢ် အဆၢကတီၢ်, ဒီး အီၤကူစတူး အံၤ သံဖဲ ခ.န. ၁၄ နံၣ် န့ၣ်လီၤ.)

ဖဲ ချ.ခ.န. ၂၇ နံၣ်အပူၤ, စီၤပၤဟ့ၤရိာ် ဆှၢလီၤ အဖိတဖၣ်ဆူ ဝ့ၢ်ရိမ့ၤ ဒ်သိး ကမၤန့ၢ်တၢ်ကူၣ်ဘၣ်ကူၣ်သ့ ဒီး ကမၤတၢ်လၢ အီၤကူစတူး အဂီၢ် န့ၣ်လီၤ. ဖဲ ချ.ခ.န. ၂၀ နံၣ်န့ၣ်, အီၤကူစတူး ဟဲဟးဆူ ကီၢ်စူၤရံ, ဒီး ဟ့ၣ်လီၤအါထီၣ် စီၤပၤဟ့ၤရိာ်လၢ တၢ်လီၢ်တၢ်ကျဲ တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. မ့ၢ်လၢ စီၤပၤဟ့ၤရိာ် ဘၣ်ယိၣ်လၢ ပှၤကထီဒါတၢ်အဃိ, ဖဲအီၤကူစတူး ဟဲဟးအခါ အဝဲတဟ့ၣ်အခွဲးလၢ ပှၤကမျၢၢ်တဖၣ် ကပာ်ဖှိၣ်အသး အါအါ ဂီၢ်ဂီၢ် ဘၣ်.

စီၤပၤဟ့ၤရိာ် ဘၣ်သဂၢၢ် လိာ်အသးဒီး ခိၣ်နၢ်လၢ ကီၢ်အၤစံ တဖၣ် အစိကမီၤ, ဒီးစီၤပၤ ဖးဒိၣ် အီၤကူစတူး လၢဝ့ၢ်ရိမ့ၤ အစိကမီၤ န့ၣ်လီၤ. ဟ့ၤရိာ် အတၢ်ဂ့ၢ်ကီ အဂၤတခါန့ၣ်, မ့ၢ်အတၢ်သးတမံ ယူဒၤ အတၢ်ဘူၣ်တၢ်ဘါ အကရူၢ် ကရၢတဖၣ် န့ၣ်လီၤ. အဝဲသ့ၣ်နီၣ်ထီၣ်က့ၤ ပှၤမၤကဘံၣ်ဖိတဖၣ် နီၣ်ဟးထီၣ် ပှၤလၢအလူၤဟ့းလ့ၣ် အတၢ်ဘၣ်သးတဖၣ် လၢပှၤယူဒၤဖိတဖၣ် အတၢ်လုၣ်ဟံၣ် အပူၤဖဲ ချ.ခ.န. ၁၆၅ နံၣ်န့ၣ်လီၤ. စီၤပၤဟ့ၤရိာ် ပာ်လီၤအသးလၢ အကတြီဆၢ တၢ်ပူထီၣ်လီထီၣ် ဒ်သိးအံၤ တဖၣ်န့ၣ်လီၤ.

ဘၣ်ဆၣ် တၢ်ပူထီၣ်လီထီၣ်လၢ စီၤပၤဟ့ၤရိာ် အဒူၣ်ဖိထၢဖိအကျါ အိၣ်ထီၣ်ဝဲ ဖဲ အတၢ်ပၢအနံၣ် လၢခံကတၢၢ် တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ဟ့ၤရိာ် အမါအိၣ် အဂၤတဆံ, ဒီးအဖိခွါ တဖၣ် ဂုာ်လိာ်အသးလၢ ကဒိးန့ၢ် အပၢ်အလီၢ်ပစိာ် အဂီၢ် န့ၣ်လီၤ. စီၤပၤဟ့ၤရိာ် ဟ့ၣ်ဂံၢ်ဟ့ၣ်ဘါ အဖိခွါတဂၤ, ဘၣ်ဆၣ် ထံၣ်ဝဲလၢ အဖိခွါတဂၤအံၤ ကူၣ်ထီၣ်တၢ်အၢလၢ အဖီခိၣ်အဃိ လၢခံကတၢၢ် မၤသံက့ၤ အဖိခွါ အံၤန့ၣ်လီၤ. ဖဲစီၤပၤဟ့ၤရိာ် အသးနံၣ် ထီၣ်ဘးလၢ အနံၣ်နွံဆံ အဆၢကတီၢ် တၢ်သးဟ့လီၤဘၣ်အီၤဒီး မၤသံကွံာ် အဟံၣ်ဖိဃီဖိခဲလၢာ်, ပာ်တ့ၢ်ဝဲထဲ အဖိခွါလၢ အဃုထၢဝဲ တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. တချုးလၢ စီၤပၤဟ့ၤရိာ် သံအဆၢကတီၢ်, အဝဲနၢ်ဟူ တၢ်ကစီၣ်လၢ အမၤတံာ်တာ်အီၤဘၣ်ဃး အံၣ်စရ့လးအစီၤပၤ လၢ တၢ်တဲဆိ ပာ်အဂ့ၢ် လၢပျၢၤတဂၤ အိၣ်ဖျဲၣ်ထီၣ်လၢ ဝ့ၢ်ဘ့ၤသလ့ဃ့ၣ် အပူၤန့ၣ်လီၤ. ဖဲန့ၣ် စီၤပၤဟ့ၤရိာ် ဟ့ၣ်လီၤ တၢ်ကလုၢ်ဆူ အသုးဖိတဖၣ် အအိၣ် လၢကမၤသံ ပှၤယူဒၤဖိ အဖိအိၣ်ဖျဲၣ်ထီၣ်သီ တဖၣ်ခဲလၢာ်, ဒ်အမၤသံတ့ၢ် အဟံၣ်ဖိဃီဖိလၢ အကူၣ်ထီၣ် တၢ်ထီဒါအီၤ တဖၣ်န့ၣ်လီၤ (ကွၢ် မးသဲ ၂ တက့ၢ်).

စီၤပၤဟ့ၤရိာ်အဘီအမုၢ်

စီၤပၤဟ့ၤရိာ် အိၣ်ဆိးလၢ ယရံၤဃိအပူၤ, ဒီးအဝဲဟ့ၣ်တၢ်ကလုၢ်လၢ ဖဲအသံအဆၢကတီၢ် ပှၤယူဒၤဖိ ခိၣ်နၢ်တနီၤ ကဘၣ်တၢ်မၤသံအီၤ, ဒ်သိး ကကဲထီၣ် မုၢ်တနံၤလၢ ပှၤယူဒၤဖိ ခဲလၢာ် ကဟီၣ်ဝဲ အနံၤ န့ၣ်လီၤ. စီၤပၤဟ့ၤရိာ် အဖိခွါ အၤတံၤဖ့ထၢၣ် (Antipater) ဘၣ်တၢ်မၤသံအီၤဖဲ ချ.ခ.န. ၄ နံၣ်ထီၣ်သီန့ၣ်လီၤ. ယဲၢ်သီဝံၤအလီၢ်ခံ စီၤပၤဟ့ၤရိာ် သံစ့ၢ်ကီးဝဲ န့ၣ်လီၤ. စီၤပၤဟ့ၤရိာ် အဖိခွါ အိၣ်တ့ၢ်တဖၣ် အကျါတဂၤ လၢအမ့ၢ် အၤခဲလီး (Archelaus) အိၣ်တ့ၢ်ဒ်သိး ကဒိးန့ၢ်က့ၤ လီၢ်ပစိာ် အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. အၤခဲလီး ဂုာ်ကျဲးစၢး ဒ်သိး ကမျၢၢ်ကဘၣ်သူၣ်ဘၣ်သး အီၤ ခီဖျိ တၢ်သူၣ်ကညီၤသးကညီၤ ဒီး တၢ်သးစူၤ တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ဘၣ်ဆၣ် တၢ်ပူထီၣ်လီထီၣ် အိၣ်ထီၣ်, ဒ်အအိၣ်တ့ၢ်ဖဲ အပၢ် စီၤပၤဟ့ၤရိာ် အစိၤန့ၣ်လီၤ. ဖဲဘူၣ်လဲၤကပာ် အမုၢ်တနံၤ န့ၣ်, တၢ်ပူထီၣ်လီထီၣ် အသီအိၣ်ထီၣ်ဖဲ အၤခဲလီး လဲၤဆူဝ့ၢ်ရိမ့ၤ ဒ်သိး ကဘၣ်တၢ်ပာ်ပနီၣ်အီၤ အဂီၢ် အခါန့ၣ်လီၤ. ရိမ့ၤ အသုးဖိတဖၣ် ဟံးန့ၢ်ဆူၣ် တၢ်လၢ စီၤပၤဟ့ၤရိာ် အတၢ်လုၢ်ဟံၣ်ပူၤ, ဒီးဖဲ အၤခဲလီး ဟဲက့ၤ ကဒါက့ၤ န့ၣ် ပှၤယူဒၤဖိဒီး ပှၤရှၤမရံ ဖိအါအါဂီၢ်ဂီၢ် ဘၣ်တၢ်မၤသံအီၤ လံန့ၣ်လီၤ. ရိမ့ၤ ထုးထီၣ်ကွံာ် အၤခဲလီးလၢ ပဒိၣ် လၢအပၢ ကီၢ်ယူဒၤ အလီၢ်အလၤ, ဒီးမၤပှဲၤက့ၤအလီၢ်လၢ အမ့ၢ် ပဒိၣ် ခိၤဖိၤနံယၢး (Coponius) ဖဲ ခ.န. ၆ နံၣ်အပူၤန့ၣ်လီၤ.

အၤခဲလီး အပုၢ်လၢအမ့ၢ် အၤတံၤဖၢး (Antipas) မ့ၢ်ဝဲ ပဒိၣ်ပၢတၢ်လၢ ကီၢ်ကၤလံၤလါ, ဒီး ကီၢ်ဖဲရံၤယၤ အပူၤစးထီၣ် ဖဲ ချ.ခ.န. ၄ နံၣ်အပူၤ တုၤ ခ.န. ၃၉ နံၣ်န့ၣ်လီၤ. အဝဲမၢ တၢ်ကဘၣ်ဒီၣ်တဲာ် စီၤယိၤဟၣ် ဘျၢတၢ် အခိၣ်, ဒီးဘၣ်တၢ် ပာ်ဖျါထီၣ်စ့ၢ်ကီး အီၤလၢ လံာ်တၢ်သးခုကစီၣ် လွံၢ်ဘ့ၣ် အပူၤန့ၣ်လီၤ.

အၤတံၤဖၢး ပျံၤလၢ ယ့ၣ်ရှူး ကမ့ၢ်စီၤယိၤဟၣ်ဘျၢတၢ် ဂဲၤထၢၣ်သမူထီၣ်က့ၤ န့ၣ်လီၤ. (မးသဲ ၁၄း၁-၂, မၢ်ကူး ၆း၁၄-၁၆, လူၤကၣ် ၉း၇-၉). ဖၤရံၤရှဲတဖၣ် ဟ့ၣ်ပလီၣ်ယ့ၣ်ရှူးလၢ ကဟးထီၣ်ကွံာ်လၢ ကၤလံၤလါ အပူၤ မ့ၢ်လၢ အၤတံၤဖၢး ကူၣ်ထီၣ်တၢ် ထီဒါအီၤ န့ၣ်လီၤ. (လူၤကၣ် ၁၃း၃၁ - ၃၃). ဖဲကစၢ်ခရံာ် ကဘၣ် တၢ်ပျၤထီအီၤ အဆၢကတီၢ် ဟ့ၤရိာ်အၤတံၤဖၢး အံၤ သမံသမိးခရံာ်လၢ တၢ်ထံၣ်ဆံးအီၤ အပူၤ, ဒီးလၢခံ ဟ့ၣ်လီၤက့ၤခရံာ်လၢ စီၤပံလး အစုပူၤ န့ၣ်လီၤ (လူၤကၣ် ၂၃း၆-၁၂).

စီၤပၤအီၤကူစတူး ပၢဆှၢအဘီအမုၢ်

ဖဲစီၤပၤဟ့ၤရိာ် အဟံၣ်ဖိဃီဖိ ပၢတၢ်လၢ ကီၢ်ယူဒၤအခါ, စီၤပၤအီၤကူစတူး ပၢဆှၢမၤဂ့ၤထီၣ်က့ၤ အဘီအမုၢ် န့ၣ်လီၤ. ဝ့ၢ်ရိမ့ၤလၢ အဝဲဒိးန့ၢ်လၢ ကၠူလံယဲးစံစၢ် အအိၣ်အံၤန့ၣ် မ့ၢ်ဝ့ၢ်တဝ့ၢ်လၢ အပှဲၤဒီး တၢ်ထီဒုၣ်ထီဒါ ဒီး တၢ်ဂုာ်န့ၢ်လိာ်သး တၢ်စိတၢ်ကမီၤ န့ၣ်လီၤ. စီၤပၤအီၤကူစတူး ထံၣ်ဘၣ်တ့ၢ် လံ ကၠူလံယဲးစံစၢ် အိၣ်ထီၣ်ဒီး တၢ်စိတၢ်ကမီၤဒ်လဲၣ်, ဒီး အတၢ်ပၢဆှၢ ကတၢၢ်ဝဲဒ်လဲၣ် န့ၣ်လီၤ. လၢတၢ်န့ၣ်အဃိ, စီၤပၤအီၤကူစတူး ဆီတလဲကွံာ် ရိမ့ၤ အတၢ်ပၢတၢ်ပြး ကယီကယီ ဒ်သိး ကအိၣ်က့ၤလၢ အဝဲအတၢ်ပၢ တၢ်ဆှၢ အဖီလာ် န့ၣ်လီၤ.

အဝဲဒုးအိၣ်ထီၣ် တၢ်ဆီတလဲ အဂၤတခါန့ၣ် မ့ၢ်တၢ်လၢအပိာ်ထွဲ တၢ်ပၢတၢ်ဆှၢလၢ အပူၤကွံာ် အသနူ, ဒီးပာ်ဖှိၣ်ဃုာ်ဒီး စီၤပၤအသနူ န့ၣ်လီၤ. သနူတခါအံၤ ကဲထီၣ် တၢ်ပၢတၢ်ပြး သနူလၢ ရိမ့ၤ အဘီအမုၢ်အပူၤ ဘူးထီၣ်လၢ အနံၣ် ၂၀၀ ဃၣ်ဃၣ်န့ၣ်လီၤ. လၢဘီမုၢ်အပူၤ, စီၤပၤအီၤကူစတူး ပၢဝဲလိၤလိၤထဲ ကီၢ်ရ့ၣ် စှၤဘ့ၣ် န့ၣ်လီၤ. လၢအကျါ တဘ့ၣ်န့ၣ် မ့ၢ်ကီၢ်ယူဒၤ န့ၣ်လီၤ. ပှၤရိမ့ၤဖိတဖၣ် ထံၣ်ကီၢ်ပၤလၤစတဲၣ်အံၤ လၢအမ့ၢ် ကီၢ်ဆံးဆံးဖိဘၣ်ဆၣ် ဟ့ၣ်ထီၣ်တၢ်ကီတၢ်ခဲလၢ ရိမ့ၤ အဘီအမုၢ်အပူၤ သ့ဝဲ န့ၣ်လီၤ.

စီၤပၤအီၤကူစတူး ဟဲစိာ် ရိမ့ၤ အတၢ်ဃူတၢ်ဖိး (Pax Romana) ဆူ ကီၢ်ရ့ၣ်ကိးဘ့ၣ်ဒဲး လၢအအိၣ်လၢ ရိမ့ၤ အဘီအမုၢ်အပူၤ န့ၣ်လီၤ. ဖဲကစၢ်ခရံာ်အစိၤန့ၣ်, တၢ်ဒုးဒိၣ်ဒိၣ်မုၢ်မုၢ်လၢ ရိမ့ၤ အဘီအမုၢ်အပူၤ တအိၣ်ဘၣ်. အိၣ်ဒၣ် တၢ်ဆံးဆံးဖိလၢ ထံဆၢ ကီၢ်ဆၢ တဖၣ်ဧိၤန့ၣ်လီၤ. ဘၣ်ဆၣ် စီၤပၤဖးဒိၣ် ဒိးသန့ၤထီၣ်အသး ဒံးဒၣ်ဒီး အသုးမုၢ် ဒ်သိး တၢ်ဃူတၢ်ဖိး ကဆဲးလဲၤ အသးဆူညါဒံး အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.

ကၠူလံယဲးစံစၢ်ဒီး အီၤကူစတူး ဟ့ၣ်လီၤ ပှၤယူဒၤဖိတဖၣ် လၢ တၢ်ဘူၣ်တၢ်ဘါ တၢ်သဘျ့ န့ၣ်လီၤ. ဘၣ်ဆၣ် တၢ်ရ့လိာ်မုာ်လိာ်လၢ ပှၤယူဒၤဖိဒီး ပှၤရိမ့ၤဖိတဖၣ် အဘၢၣ်စၢၤ အိၣ်လၢ တၢ်ဘၣ်ဂံာ်ဂူာ်အပူၤ လၢ တၢယၤဖှိၣ် နံၣ်အပူၤ န့ၣ်လီၤ. ယူဒၤအကွီၢ်ဘျီၣ်ခိၣ်န့ၣ်, ဘၣ်တၢ်ဃုထၢအီၤလၢ ပှၤရိမ့ၤဖိ, ဒီးပှၤလုၢ်တၢ်အဒိၣ် စ့ၢ်ကီး ဘၣ်တၢ်ဃုထၢအီၤလၢ ပှၤရိမ့ၤဖိ န့ၣ်လီၤ. ကွီၢ်ဘျီၣ်န့ၣ်မ့ၢ် ယူဒၤ အတၢ်ဘူၣ်တၢ်ဘါ အတၢ်စံၣ်ညီၣ်ပီတ့ တၢ်အလီၢ်, ဒီးပှၤလုၢ်တၢ်အဒိၣ်န့ၣ် မ့ၢ်ယူဒၤ အတၢ်ဘူၣ်တၢ်ဘါ အခိၣ်ဒိၣ်ကတၢၢ် န့ၣ်လီၤ. (မးသဲ ၂၅း၅၇-၆၈, လူၤကၣ် ၂၂း၆၆-၇၁, မၤတၢ် ၂၂း၃၀). လၢရိမ့ၤ အပဒိၣ်ပပှၢ် တဖၣ်အဂီၢ်, ယူဒၤ အတၢ်ဘူၣ်တၢ်ဘါန့ၣ် ကီခဲဝဲဒိၣ်မးလၢ ကဘၣ်ဖီၣ်ဃံးဝဲ န့ၣ်လီၤ.

ရိမ့ၤအပဒိၣ်ပပှၢ်တဖၣ် မၤထွဲတၢ်စိတၢ်ကမီၤ လၢအမ့ၢ် တၢ်စံၣ်ညီၣ်လၢ ထံဖိကီၢ်ဖိအဂီၢ်, ဒီးပှၤယူဒၤဖိ အါမး ဘၣ်တၢ်မၤသံအီၤ ဒ်ပှၤလၢ အဒုးအိၣ်ထီၣ် တၢ်ကီတၢ်ခဲလၢ ထံရူၢ်ကီၢ်သဲး တကပၤ န့ၣ်လီၤ. (ကွၢ် လူၤကၣ် ၂၃း၁၈-၁၉). တၢ်ကီတၢ်ခဲ ဒိၣ်ဒိၣ်မုၢ်မုၢ် အိၣ်ဖျါထီၣ်လၢ ပှၤယူဒၤ ဖိဒီး ပှၤရိမ့ၤ ဖိတဖၣ် အဘၢၣ်စၢၤ န့ၣ်, မ့ၢ်တၢ်လၢ အဘၣ်ဃးဒီး တၢ်ထၢတၢ်ခိတၢ်သွဲ န့ၣ်လီၤ. စးထီၣ်ဖဲ ချ.ခ.န. ၆၃ နံၣ်လံၤလံၤ, ပှၤယူဒၤဖိတဖၣ် ဘၣ်ဟ့ၣ် တၢ်ခိတၢ်သွဲဆူ ဝ့ၢ်ရိမ့ၤ, ဘၣ်ဆၣ် ဖဲကီၢ်ယူဒၤ ကဲထီၣ်က့ၤ ရိမ့ၤ အကီၢ်ရ့ၣ်အခါ, အဝဲသ့ၣ် ဘၣ်ဟ့ၣ်ဃုာ်စ့ၢ်ကီး တၢ်ခိတၢ်သွဲဆူ ကီၢ်ရ့ၣ် န့ၣ်လီၤ. ပှၤရိမ့ၤဖိတဖၣ် ဆိမိၣ်ဝဲလၢ ကဃုထၢထီၣ် ပှၤလၢအပတီၢ်ဖုၣ်ကတၢၢ် လၢပှၤတဝၢအပူၤ လၢကမ့ၢ် ပှၤဃ့သွဲ န့ၣ်လီၤ. ပှၤလၢအဟ့ၣ် တၢ်ခိတၢ်သွဲတဖၣ် ကသးဟ့ဝဲ ပှၤဃ့သွဲတဖၣ်အံၤ, ဒီးတမ့ၢ် ပှၤရိမ့ၤဖိ တဖၣ်န့ၣ်ဘၣ်.

ပှၤလၢအအိၣ်လၢ ကီၢ်ယူဒၤအပူၤတဖၣ် ကဘၣ်ဟ့ၣ်တၢ်ခိတၢ်သွဲ သၢကလုာ်လီၤ. တၢ်ခိတၢ်သွဲ အခီၣ်ထံးတခါမ့ၢ် တၢ်ခိတၢ်သွဲလၢ ဟီၣ်ခိၣ်လၢ အအိၣ်လၢ အလိၤအဂီၢ်, ခံခါတခါန့ၣ် လၢတၢ်ဂ့ၢ်အကလုာ်ကလုာ် အဂီၢ်, လီၤဆီဒၣ်တၢ် တၢ်ကူၣ်လဲၤမၤကၤ တၢ်ဖိတၢ်လံၤလၢ အဟးထီၣ်ဒီး အနုာ်လီၤ တဖၣ် အဖီခိၣ်န့ၣ်လီၤ. စီၤမးသဲ ဘၣ်တဘၣ် အဝဲဃ့သွဲအံၤ လၢပှၤမၤညၣ်ဖိလၢ အဟဲက့ၤတဖၣ် အအိၣ်လၢ ဝ့ၢ်ကပ့ၤရနီၣ် အပူၤန့ၣ်လီၤ. တၢ်ခိတၢ်သွဲ သၢခါတခါမ့ၢ် ဟံၣ်ဃီ တၢ်ခိတၢ်သွဲ န့ၣ်လီၤ. စီၤပၤအီၤကူစတူး စးထီၣ် တၢ်ခိတၢ်သွဲအံၤ, ဒီး ပဒိၣ်လၢ အပၢတၢ်လၢ ကီၢ်စူၤရံ အပူၤ စးထီၣ်ထၢအီၤ န့ၣ်လီၤ. အဝဲဟ့ၣ်တၢ်ကလုၢ် လၢပှၤယူဒၤဖိ ခဲလၢာ် ကဘၣ်က့ၤဆူ အခူအဝ့ၢ်ဒၣ်ဝဲ, ဒ်သိး ကဘၣ်တၢ်ဂံၢ်အီၤလၢ တၢ်ခိတၢ်သွဲ အသီအံၤအဂီၢ် န့ၣ်လီၤ. လၢတၢ်န့ၣ်အဃိ ပထံၣ်ဘၣ်လၢ နီၢ်မၤရံဒီး စီၤယိၤသး က့ၤဆူ ဝ့ၢ်ဘ့ၤသလ့ဃ့ၣ် (လူၤကၣ် ၂း၁-၃) ဖဲကစၢ်ခရံာ် အိၣ်ဖျဲၣ်အဆၢကတီၢ် န့ၣ်လီၤ.

မ့ၢ်လၢ တၢ်ဃ့သွဲဒ်အံၤ ကဲထီၣ်တၢ်ကီတၢ်ခဲလၢ ပှၤယူဒၤဖိ တဖၣ်အဂီၢ်အဃိ ပှၤယူဒၤဖိတနီၤ ပာ်ဖှိၣ်ထီၣ်အသး ဒ်သိး ကပူထီၣ်လီထီၣ်တၢ် အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. ဖဲကစၢ်ခရံာ် မၤတၢ်သးခုကစီၣ် အဆၢကတီၢ်, တၢ်ခိတၢ်သွဲ မ့ၢ်တၢ်ဂ့ၢ်ကီ အဒိၣ်ကတၢၢ်တခါ န့ၣ်လီၤ (မးသဲ ၁၇း၂၄-၂၇, မၢ်ကူး ၁၂း၁၃-၁၇, လူၤကၣ် ၂၀း၂၁-၂၆).

ဖဲစီၤပၤ အီၤကူစတူး သံအလီၢ်ခံ အဖိဒိၣ်ခွါ လၢအမ့ၢ် ထၤဘ့ရံးယၢး (Tiberius) (ခ.န. ၁၄-၃၇) ကဲထီၣ်က့ၤစီၤပၤလၢ အလီၢ်န့ၣ်လီၤ. အဝဲဒုးကဲထီၣ် ကြၤထၢး (Gratus) လၢကမ့ၢ် ပဒိၣ်လၢ ကီၢ်ယူဒၤ အပူၤန့ၣ်လီၤ. ကြၤထၢး ဃုထၢထီၣ် ပှၤလုၢ်တၢ်အဒိၣ်တဖၣ် တချုးအဃုထၢ စီၤကၤယါဖး ဖဲ ခ.န. ၁၈ နံၣ်အပူၤ န့ၣ်လီၤ. စီၤကၤယါဖး ကဲပှၤလုၢ်တၢ်အဒိၣ် တုၤ ခ.န. ၃၆ နံၣ်တစု န့ၣ်လီၤ. ဖဲအကဲ ပှၤလုၢ်တၢ်ဒိၣ်အဆၢကတီၢ် ထံၣ်ဝဲလၢ ကစၢ်ခရံာ်အိၣ်ဒီး တၢ်ကမၣ်အဃိ ဆှၢအီၤဆူ ပံလး အအိၣ်လၢ တၢ်စံၣ်ညီၣ်အဂီၢ် န့ၣ်လီၤ (မးသဲ ၂၆း၃, ၅၇ လူၤကၣ် ၁၈း၁၃-၁၄, ၂၄, ၂၈).

ပံလး ကဲထီၣ်ပဒိၣ်လၢ ကြၤထၢးအလီၢ် ဖဲ ခ.န. ၂၆ နံၣ်အပူၤန့ၣ်လီၤ. တၢ်စံၣ်ညီၣ် ကစၢ်ခရံာ်ဖဲ ခ.န. ၃၂ နံၣ်အပူၤန့ၣ် မ့ၢ်တၢ်ဂ့ၢ်ကီတခါလၢ ပှၤယူဒၤဖိ ဒီးစီၤပံလး အဘၢၣ်စၢၤ န့ၣ်လီၤ. ပံလး ဘၣ်ယိၣ်ဝဲလၢ အဝဲမ့ၢ်ပျၢ်ဖျဲး ကွံာ်ကစၢ်ခရံာ်န့ၣ်, ပှၤယူဒၤဖိတဖၣ် ကပူထီၣ်လီထီၣ်တၢ်အဃိ, အဝဲဟ့ၣ်တၢ်ကလုၢ်လၢ တၢ်ကဘၣ်ပျၤထီခရံာ် လၢထူၣ်စုညါ အလိၤန့ၣ်လီၤ (မးသဲ ၂၇း၁၁-၂၆, မၢ်ကူး ၁၅း၁-၁၅, လူၤကၣ် ၂၃း၁-၂၅, ယိၤဟၣ် ၁၈း၂၈ - ၁၉း၁၆). ပံလး ဘၣ်တၢ်ထုးထီၣ်ကွံာ်အီၤလၢ အလီၢ်အလၤ ဖဲ ခ.န. ၃၆ နံၣ်အပူၤ, မ့ၢ်လၢ အဝဲမၤဆၢက့ၤ တၢ်လၢ တၢ်စုဆူၣ်ခီၣ်တကး ဆူၣ်ဆူၣ်ကလဲာ် အပူၤဖဲ ပှၤရှၤမရံသ့ၣ်တဖၣ် ပူထီၣ်တၢ် ဖဲကစၢၢ် ကဲၤရံၤစံ (Gerizim) အလိၤန့ၣ်လီၤ. ပံလး အတၢ်က့ၤဆူ ဝ့ၢ်ရိမ့ၤ လၢတၢ်စံၣ်ညီၣ်အဂီၢ်, ဒီးဘၣ်တၢ်ပတုာ်ကွံာ် အလီၢ်အလၤ ဖဲ စီၤပၤထၤဘ့ရံးယၢး သံဖဲ ခ.န. ၃၇ နံၣ်အပူၤန့ၣ်လီၤ.

ပှၤလၢအထီၣ်က့ၤ စီၤပၤထၤဘ့ရံယၢးအလီၢ် လၢအမ့ၢ် ခၤလံၤကူၤလၤ (Caligula, ခ.န. ၃၇ - ၄၁ နံၣ်) မ့ၢ်စီၤပၤလၢ အအၢအသီတဂၤ, လၢအစံးလီၤအသးလၢ အမ့ၢ်ယွၤ လိၣ်ထီၣ်အသး, အဃိ မၢန့ၢ်ဆူၣ်ဝဲလၢ တၢ်ကထၢနုာ်အဂီၤလၢ ဝ့ၢ်ယရူၤရှလ့ၣ် အတၢ်လုၢ်ဟံၣ်အပူၤ န့ၣ်လီၤ. အဝဲဘၣ်တၢ်ကူၣ်သံအီၤ တချုးလၢ ပှၤမၤထွဲဒံး အတၢ်မၢလီၤ တဖၣ်န့ၣ်လီၤ.

စီၤပၤလၢခံတဂၤ လၢအမ့ၢ် စီၤပၤကျီၤဒံ (Claudius, ခ.န. ၄၁ - ၅၄ နံၣ်) (ကွၢ်မၤတၢ် ၁၁း၂၈, ၁၈း၂) အံၤ ဂုာ်ကျဲးစၢး မၤပတုာ်ကွံာ် တၢ်ထီဒါယူဒၤ အတၢ်ဘူၣ်တၢ်ဘါ လၢစီၤပၤ ခၤလံၤကူၤလၤ ဒုးအိၣ်ထီၣ်ဝဲ န့ၣ်လီၤ. ဘၣ်ဆၣ် လၢခံန့ၣ် အဝဲထီဒါက့ၤ ပှၤယူဒၤဖိ တဖၣ်န့ၣ်လီၤ.

ပှၤလၢအထီၣ်က့ၤ စီၤပၤကျီၤဒံ အလီၢ်မ့ၢ် စီၤပၤနံရိၣ် (Nero, ခ.န. ၅၄ - ၆၈) မ့ၢ်စီၤပၤလၢ အအၢအသီ တဂၤန့ၣ်လီၤ. အဝဲမၢ တၢ်မၤသံကွံာ် အမါဒီး အမိၢ်, ဒီးမၤအၢမၤနး ပှၤခရံာ်ဖိတဖၣ် ဖဲအဝဲပၢတၢ် အစိၤ န့ၣ်လီၤ.

ပှၤလၢအထီၣ် စီၤပၤနံရိၣ် အလီၢ်မ့ၢ် ဘးစပၤစံၤယၤ (Vespasian) ဖဲ ခ.န. ၆၈ နံၣ်အပူၤန့ၣ်လီၤ. ဖဲတၢ်ဒုးလီၢ်ခံကတၢၢ် လၢရိမ့ၤဒီး ယူဒၤဖိတဖၣ် အဘၢၣ်စၢၤ ဖဲ ခ.န. ၆၆ နံၣ်န့ၣ်, အဝဲမ့ၢ် ရိမ့ၤအသုးခိၣ်ဖးဒိၣ် တဂၤ န့ၣ်လီၤ. ဖဲနံၣ်အဝဲန့ၣ် တၢ်ကိၢ်ခါအကတီၢ်, ယူဒၤ ပှၤပူထီၣ်လီထီၣ် တၢ်ဖိတဖၣ် မၤသံ ရိမ့ၤအသုးဖိ တဖၣ်ဖဲ မၤစၤဒၤ ဒီးအိၣ်ကတဲာ်ကတီၤ အသးလၢ တၢ်တြီဆၢက့ၤသး အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. ယရူၤရှလ့ၣ် အတၢ်လုၢ်ဟံၣ်အခိၣ်စ့ၢ်ကီး ပာ်ပတုာ်ကွံာ် တၢ်ဃ့န့ၢ်တၢ်လၢ စီၤပၤအဂီၢ် လၢကစၢ်ယွၤ အအိၣ်န့ၣ်လီၤ. ဘးစပၤစံၤယၤ ပျဲအဖိခွါ ထါထၢး (Titus) လၢကဒုးထီဒါ ပှၤယူဒၤဖိ တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ဖဲ ခ.န. ၇၀နံၣ်န့ၣ်, ယရူၤရှလ့ၣ် ဘၣ်တၢ်မၤဟးဂီၤအီၤ, ဒီးစီၤပၤဟ့ၤရိာ် အတၢ်လုၢ်ဟံၣ် ဘၣ်တၢ်ဒွဲၣ်ကွံာ်အီၤ ဒီး တၢ်ထူးတၢ်တီၤ တဖၣ် ဘၣ်တၢ်က့ၤစိာ်အီၤဆူ ဝ့ၢ်ရိမ့ၤ လီၤ. ခံနံၣ်ဝံၤအလီၢ်ခံ ယူဒၤ အသုးဖိလၢ အအိၣ်တ့ၢ်တဖၣ် ဘၣ်တၢ်မၤနၢၤကွံာ်အီၤ န့ၣ်လီၤ. ဖဲ ခ.န. ၇၃ နံၣ်န့ၣ်, ပှၤယူဒၤဖိလၢ အထီဒါတၢ်ခဲလၢာ် ဘၣ်တၢ်မၤနၢၤကွံာ်အဝဲသ့ၣ်, ဒီးယူဒၤ ဖိလၢ အအိၣ်လၢ ကီၢ်ယူဒၤ အပူၤတဖၣ် ဘၣ်တၢ်မၤသံမၤဝီ အဝဲသ့ၣ်န့ၣ်လီၤ. ဖဲ ခ.န. ၁၀၀ နံၣ်ဘျဲၣ်, ဖဲ ဘါ ကိၤခၠဘၤ (Bar Kochba) ပူထီၣ်တၢ်ထီဒါ ပှၤရိမ့ၤဖိတဖၣ် အဆၢကတီၢ် ပှၤယူဒၤဖိတဖၣ် ဘၣ်တၢ်မၤသံအီၤ ဘူးကလၢာ် ဃၣ်ဃၣ်, အဃိ လၢ ပၤလၤစတဲၣ် အပူၤန့ၣ် ပှၤယူဒၤဖိ အိၣ်တ့ၢ် က့ၤထဲ စှၤဂၤ တုၤလၢ ပှၤစံယိၣ်ဖိ (Zionist) တဖၣ် ပာ်ဖှိၣ်က့ၤ ပှၤယူဒၤဖိလၢ အအိၣ်လၢ ထံဂၤကီၢ်ဂၤ တဖၣ် တပူၤဃီဖဲ ၁၉ ယၤဖှိၣ်နံၣ် အပူၤန့ၣ်လီၤ.