ဟ့းလ့ၣ် အဘီအမုၢ် (Greek Empire) (အကူာ် တၢ)

ပှၤကြံးဖိလၢပျၢၤ (Ancient Greek) တဖၣ် ကိး၀ဲ အကီၢ်အမံၤလၢ ဟဲလး (Hellas) ဒီးကိးလီၤ အသးလၢ ဟဲလနဲး (Hellenes), သရၣ်မ့ၤစံၣ် ကိးကဒါက့ၤ လၢကညီကျိာ် လၢ 'ဟ့းလ့ၣ်' န့ၣ်လီၤ. ပှၤဟ့းလ့ၣ် ဖိတဖၣ် အ၀့ၢ်လၢ အအိၣ်ဒီး အစိကမီၤ ဒိၣ်ကတၢၢ် တဖျၢၣ်န့ၣ် မ့ၢ်၀ဲ ၀့ၢ်အၤသ့ၣ် (Athens) န့ၣ်လီၤ. ဖဲပကိးဟ့းလ့ၣ် အတၢ်ဆဲးတၢ်လၤ န့ၣ် အခီၣ်ထံးခီၣ်ဘိ မ့ၢ်ဒၣ်ဖဲ ၀့ၢ်အၤသ့ၣ် အပူၤန့ၣ်လီၤ. ဟ့းလ့ၣ် အတၢ်ဆဲးတၢ်လၤ တဖၣ်မ့ၢ်၀ဲ တၢ်တ့တၢ်ထု, တၢ်ကူၣ်လဲၤ မၤကၤ, ဒီး တၢ်ဆိကမိၣ်ပီညါ တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ဟ့းလ့ၣ် အတၢ်ဆဲးတၢ်လၤအံၤ ဘၣ်တၢ်စိာ်အီၤတုၤလၢ ကိၤလၤသူကီၢ် လၢ တၢ်ဒိၣ် အလံၤစၣ်ဒြူး အသုးမုၢ် တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ဟ့းလ့ၣ် အတၢ်ဆဲးတၢ်လၤအံၤ လုၢ်ဘၢကွံာ် ကီၢ်အဲၤကူပတူး, ကီၢ်ပၤလၤစတဲၣ်, ကီၢ်အၤစံ, ဒီးကီၢ်ပၤရၣ် လၢအ၀ဲသ့ၣ် အတၢ်ဘူၣ်တၢ်ဘါ အပူၤ, အတၢ်ပၢတၢ်ပြး အပူၤ, အတၢ်ကတိၤ အပူၤ, ဒီးလၢ အတၢ်တ့ တၢ်ထုတဖၣ် အပူၤလၢ တၢ်ဆၢကတီၢ်ဖးယံာ်ညါ န့ၣ်လီၤ.

ဟ့းလ့ၣ် အတၢ်စံၣ်စိၤတဲစိၤ အခီၣ်ထံးခီၣ်ဘိ 

ဟ့းလ့ၣ် အတၢ်စံၣ်စိၤတဲစိၤ အခီၣ်ထံးခီၣ်ဘိ န့ၣ် အိၣ်ပှဲၤဒီး တၢ်ဒုးတၢ်ယၤ တဖၣ် ဒီးထံရူၢ်ကီၢ်သဲး အတၢ်ဘၣ် ဂံာ်ဂူာ် တဖၣ် န့ၣ်လီၤ. ပှၤဟ့းလ့ၣ်ဖိတဖၣ် အိၣ်ဒီး တၢ်သ့တၢ်ဘၣ် လၢကဘၣ် မၤနၢၤကွံာ် တၢ်ကီတၢ်ခဲတဖၣ် အဃိ ဟ့ၣ်အ၀ဲ သ့ၣ်လၢ တၢ်သကဲာ်ပ၀းလၢ အဆူၣ်ထီၣ်, ဒီး တၢ်ထံၣ်လၢအိၣ်ဒီး တၢ်မုၢ်လၢ် လၢခါဆူညါ အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.

ဖဲချ.ခ.န. ၃၀၀၀ နံၣ်န့ၣ် ပှၤတကလုာ် လၢဘၣ်တၢ်ကိးလၢ အဲဂံၤယၤ (Aegeans) တဖၣ် နုာ်လီၤ အိၣ်၀ဲဆိး၀ဲလၢ ကီၢ်ဟ့းလ့ၣ် အကီးတဖၣ် အပူၤဒီး ကီၢ်ဟ့းလ့ၣ် အမိၢ်ပှၢ် အပူၤန့ၣ်လီၤ. မ့မ့ၢ် ပှၤမံၤနိယၤ (Minoans) တဖၣ် နုာ်လီၤ အိၣ်၀ဲဆိး၀ဲလၢ ကီၢ်ကြံၤတံး အပူၤန့ၣ်လီၤ. ပှၤတကလုာ်လၢ ဘၣ်တၢ်ကိး အီၤလၢ ပှၤဟ့းလ့ၣ်ဖိ တဖၣ် ဟဲတုၤ၀ဲလၢ အတၢ်လီၢ်တၢ်ကျဲ ဒၣ်၀ဲဖဲ ချ.ခ.န. ၁၉၀၀ အပူၤအတ့ၤ န့ၣ်လီၤ. အ၀ဲသ့ၣ်မ့ၢ် ပှၤလၢအဟဲလီၤလၢ ဘီလ်ကၤ (Balkan) တကပၤ လၢအခဲအံၤ ဘၣ်တၢ်ကိးအီၤလၢ ဘူၤက့ရံယါ န့ၣ်လီၤ.

ပှၤအခီၣ်ထံး ကတၢၢ်တဖု လၢအဟဲတုၤဆူ ကီၢ်ဟ့းလ့ၣ် လၢ ချ.ခ.န. ၁၉၀၀ အခိၣ်အဃၢၤ တဖၣ်, ဘၣ်တၢ်ကိး အီၤလၢ အၤကၤယံၤယၤ (Achaeans) တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ပှၤတနီၤ အိၣ်၀ဲဆိး၀ဲလၢ သ့ၤစၤလနံ အတၢ်ပၢၤခိၣ် တဖၣ် န့ၣ်လီၤ. ဖဲ ချ.ခ.န. ၁၂၀၀ နံၣ်န့ၣ် စီၤပၤ အၤကၤမဲနိၤ (Agamemnon) လၢမံၤခဲနံၤ (Mycenae) အပူၤတဂၤ ဟဲအိၣ်ဖျါထီၣ် ဒ် စီၤပၤ အဆိကတၢၢ်တဂၤ လၢပှၤတဖၣ်အံၤ အသိးအကျါ န့ၣ်လီၤ. စီၤပၤ အၤကၤမဲနိၤ တီခိၣ်ရိာ်မဲ ဒီးဒုးတၢ်ဒီး ထြါ (Troy) လၢအအိၣ်လၢ ကီၢ်အၤစံ ပီၣ်လဲၣ်ကၢၢ်ခိၣ် န့ၣ်လီၤ. အ၀ဲအတၢ်မၤနၢၤ ထြါ န့ၣ် အိးထီၣ်ကျဲလၢ ပှၤအၤကၤယံၤယၤ ဖိ တဖၣ် ကနုာ်လီၤ အိၣ်၀ဲဆိး၀ဲလၢ ကီၢ်အၤစံ အပူၤဒီး ဒုးအိၣ်ထီၣ် ၀့ၢ်တဖၣ်လၢ ပှၤလၢ အကတိၤတၢ်လၢ ဟ့းလ့ၣ်ကျိာ် တဖၣ် အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.

တမ့ၢ်ထဲလၢ ပှၤအၤကၤယံၤယၤဖိ တဖၣ် ဟဲနုာ်လီၤ အိၣ်၀ဲဆိး၀ဲလၢ ကီၢ်ဟ့းလ့ၣ် အပူၤဘၣ်. ပှၤခံဒူၣ်တဒူၣ် လၢ ဘၣ်တၢ်ကိးအီၤလၢ ဒီၤရံၤယၤ (Dorians) တဖၣ်စ့ၢ်ကီး ဟဲနုာ်လီၤ အိၣ်၀ဲဆိး၀ဲ လၢကီၢ်ဟ့းလ့ၣ် အပူၤဖဲ ချ.ခ.န. ၁၅၀၀ နံၣ် တုၤ ချ.ခ.န. ၁၂၀၀ နံၣ် အပူၤ န့ၣ်လီၤ. ပှၤသၢဖုတဖု လၢ နုာ်လီၤ အိၣ်ဆိးလၢ ကီၢ်ဟ့းလ့ၣ် အပူၤမ့ၢ်၀ဲ ပှၤအဲယိၤလံၤယၤ (Aeolians) တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. အဃိ ကီၢ်ဟ့းလ့ၣ်အံၤ ဘၣ်တၢ်ဂုာ်န့ၢ်ဆူၣ်အီၤ ဒီး နုာ်လီၤအိၣ်ဆိးလၢအပူၤ လၢ အနံၣ် ဃိးကယၤ အတီၢ်ပူၤ (ချ.ခ.န. ၁၉၀၀ တုၤ ချ.ခ.န. ၁၁၀၀) န့ၣ်လီၤ.

စီၤပၤတဖၣ်အစိၤ

ဟ့းလ့ၣ် အတၢ်စံၣ်စိၤတဲစိၤ ခံကတီၢ်တကတီၢ် မ့ၢ်၀ဲ စီၤပၤတဖၣ် အစိၤ (ချ.ခ.န. ၁၀၀၀ တုၤ ချ.ခ.န. ၇၅၀ အခိၣ်အဃၢၤ) န့ၣ်လီၤ. ပှၤလၢအဟဲနုာ်လီၤ အိၣ်၀ဲဆိး၀ဲလၢ ကီၢ်ဟ့းလ့ၣ် အပူၤတဖၣ် နုာ်လီၤ အိၣ်၀ဲဆိး၀ဲလၢ ၀့ၢ်တဖၣ် အပူၤ, ဒီးလၢ သ၀ီတဖၣ် အပူၤ ဃုာ်ဒီး ပှၤလၢ အအိၣ် အဆိးတ့ၢ်လံ လၢညါ တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်လူၢ်တၢ်တြီၤတဖၣ်, တၢ်ပၢၤ ခိၣ်တဖၣ်, ဟ့ၣ်လီၤတၢ်မုာ်တၢ်ခုၣ်လၢ ပှၤလၢ အနုာ်လီၤ အိၣ်၀ဲဆိး၀ဲလၢ အပူၤတဖၣ် အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်လီၢ်တၢ်ကျဲ တဖၣ် အံၤ ဘၣ်တၢ်ပၢအီၤလၢ စီၤပၤတဖၣ် န့ၣ်လီၤ.

ဖဲ ချ.ခ.န. ၇၀၀ နံၣ်န့ၣ် ၀့ၢ်အၤသ့ၣ် လၢအအိၣ်လၢ အၤတံၤကၤ (Attica) လီၢ်က၀ီၤပူၤအံၤ ကဲထီၣ် ၀့ၢ်လၢ အလဲၤ ထီၣ်လဲၤထီ မးတဖျၢၣ် လၢကီၢ်ဟ့းလ့ၣ် အပူၤန့ၣ်လီၤ. ၀့ၢ်အဂၤ လၢအမ့ၢ် မၤကရၤ, ကရံၣ်သူး, အါဂိး, စပၤတၤ, ဒီး သဲဘဲး တဖၣ်စ့ၢ်ကီး လဲၤထီၣ်လဲၤထီ ၀ဲဒၣ်န့ၣ်လီၤ.

ဖဲစီၤပၤ တဖၣ်အစိၤန့ၣ် ပှၤဟ့းလ့ၣ်ဖိ တဖၣ် ဒိၣ်ထီၣ်ထီထီၣ် လၢတၢ်တ့တၢ်ထု တကပၤဒီး လၢ တၢ်ကူၣ်လဲၤမၤကၤ တကပၤ စ့ၢ်ကီး န့ၣ်လီၤ. အ၀ဲသ့ၣ် မၤလိန့ၢ် တၢ်ကူၣ်လဲၤမၤကၤ တၢ်သ့တၢ်ဘၣ် တဖၣ်လၢ ပှၤဖံၤနံက့ၤဖိ, လၢအဒိၣ်စိလၢ ပီၣ်လဲၣ် မဲၤဒံၤထၢၣ်ရ့နယၢၣ် အပူၤ ဖဲအစိၤဆၢကတီၢ် ဖဲန့ၣ်အခါ, အအိၣ်န့ၣ်လီၤ. အစိၤဆၢကတီၢ် အ၀ဲန့ၣ် မ့ၢ်စိၤဆၢ ကတီၢ်လၢ ပှၤအံၣ်စရ့လးဖိ စီၤပၤတဖၣ် အတၢ်ပၢတၢ်ပြးအစိၤ လၢအစးထီၣ် အသးဖဲ စီၤပၤစီၤစီလူး လၢအထီၣ်နီဖဲ ချ.ခ.န. ၁၀၄၃ နံၣ် ဒီး ကတၢၢ်၀ဲဖဲ ပှၤအၤရှူၢ် တဖၣ် မၤနၢၤ ပှၤအံၣ်စရ့လးဖိ ဖဲ ချ.ခ.န. ၇၂၂ နံၣ်န့ၣ်လီၤ.

ပှၤဟ့းလ့ၣ်ဖိ အ၀့ၢ်တဖၣ် ကွၢ်တလီၤလိာ်အသး ကဒဲကဒဲ အဃိ ဂုာ်ကျဲးစၢး ဆၢထၢၣ် လၢအခီၣ်ဒၣ်၀ဲ ဒီး အိၣ်ဃူအိၣ် ဖိးဒၣ်ထဲ လၢ အဒုးတၢ်ဒီး အဒုၣ်အဒါ အဆၢကတီၢ် ဧိၤန့ၣ်လီၤ. ဖဲ ချ.ခ.န. ၄၉၀ နံၣ်န့ၣ် ပှၤပၤရၣ်ဖိ တဖၣ် ဂုာ်ကျဲး စၢး ဒုးန့ၢ် ကီၢ်ဟ့းလ့ၣ်, ဘၣ်ဆၣ် ပှၤအၤသ့ၣ်ဖိ တဖၣ် မၤနၢၤ အ၀ဲသ့ၣ် ဖဲ မၤရသိၤ (Marathon) အပူၤန့ၣ်လီၤ. ဖဲ ချ.ခ.န. ၄၈၀ နံၣ်န့ၣ် ပှၤပၤရၣ် ဖိတဖၣ် ဂုာ်ကျဲးစၢး ဒုးန့ၢ် ကီၢ်ဟ့းလ့ၣ် လၢထံလၢခိ ခံကပၤလၢာ်, ဒီး နုာ်လီၤဆူ ၀့ၢ်အၤသ့ၣ် အပူၤ ဒီး မၤဟးဂီၤကွံာ် ၀့ၢ်အံၤ တနီၤန့ၣ်လီၤ. ဖဲန့ၣ် ပှၤအၤသ့ၣ်ဖိတဖၣ် မၤတၢ်ဃူတၢ်ဖိးဒီး ခူ၀့ၢ် အဂၤတဖၣ်ဒီး ဒုးဆီၣ် ဖျိးကွံာ် ပှၤပၤရၣ်ဖိ တဖၣ်ဖဲ ချ.ခ.န. ၄၇၉ နံၣ်, ဒီးဖဲန့ၣ် ပှၤပၤရၣ်ဖိ အကဘီ ဒုးသုးတဖၣ် ဘၣ်တၢ်မၤဟးဂီၤအီၤ ဖဲ စၤလၤမံး (Salamis) အပူၤန့ၣ်လီၤ.

ကီၢ်ဟ့းလ့ၣ်လၢပျၢၤ

မ့ၢ်လၢ ပှၤအၤသ့ၣ်ဖိတဖၣ် ဒုးနၢၤ တၢ်ဒုးတဘျီ အံၤအဃိ, အၤသ့ၣ်အသုးမုၢ် ကဲထီၣ် သုးမုၢ် လၢ အတၢ်စိတၢ်ကမီၤ အိၣ်ဒိၣ်ကတၢၢ် လၢကီၢ်ဟ့းလ့ၣ် အပူၤန့ၣ်လီၤ. ပှၤစပၤတၤ ဖိတဖၣ် ကွၢ်တမုာ်၀ဲဒၣ် ပှၤအၤသ့ၣ်တဖၣ် အဃိ ပာ်ဖှိၣ် လိာ်အသးဒီး ပှၤကရံၣ်သူး ဖိတဖၣ်ဒီး ပှၤမၤကရၤ ဖိတဖၣ်ဒ်သိး ကဒုးတၢ်ဒီး ပှၤအၤသ့ၣ် ဖိတဖၣ် အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. လၢ တၢ်န့ၣ်အဃိ, တၢ်ဒုးလၢ ပှၤအၤသ့ၣ်ဖိ တဖၣ်ဒီး ပှၤစပၤတၤ ဖိတဖၣ် အဘၢၣ်စၢၤ အိၣ်ထီၣ်လၢ တဘျုးဘျီ အတီၢ်ပူၤ လၢ ချ.ခ.န. ၄၅၉ နံၣ်တုၤ ချ.ခ.န. ၄၄၆ နံၣ်အပူၤ, ဒီး ချ.ခ.န. ၄၃၁ နံၣ်တုၤ ချ.ခ.န. ၄၀၄ နံၣ်အပူၤ န့ၣ်လီၤ. တၢ်ဒုးအံၤ ဘၣ်တၢ်ကိးအီၤလၢ ဖံၤလိၤဖိၤနဲစံယါ (Peloponnesian) တၢ်ဒုးန့ၣ်လီၤ.

တၢ်ဆၢကတီၢ်အ၀ဲအံၤ ဘၣ်တၢ်ကိးစ့ၢ်ကီးအီၤလၢ ၀့ၢ်အၤသ့ၣ် အနံၣ်ထူန့ၣ်လီၤ. ဘၣ်ဆၣ် ဖဲ ချ.ခ.န. ၄၀၄ နံၣ်အပူၤ န့ၣ် ပှၤစပၤတၤ ဖိတဖၣ် မၤနၢၤ ပှၤအၤသ့ၣ် ဖိတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ပှၤစပၤတၤ ဖိတဖၣ်အံၤ သူတၢ်စုဆူၣ် ခီၣ်တကး အကျိၤအကျဲ တဖၣ်ဒ်သိး ကပၢဘၣ် ကီၢ်ဟ့းလ့ၣ် ဒီတဘ့ၣ်ညါ န့ၣ်လီၤ. လၢတၢ်န့ၣ် အဃိ, ပှၤကရံၣ်သူးတဖၣ်, ပှၤအၤသ့ၣ်ဖိ တဖၣ်, ပှၤအၤကိးဖိတဖၣ်, ဒီးပှၤဘိၤအဲဧိၤထံယါ ဖိတဖၣ် ပာ်ဖှိၣ်ထီၣ်က့ၤ အသးဒ်သိး ကဒုးတၢ်ဒီး ပှၤစပၤတၤ ဖိသ့ၣ် တဖၣ် အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. ဘၣ်ဆၣ် တၢ်ဒုးအ၀ဲအံၤ ကတၢၢ်ကွံာ်၀ဲ မ့ၢ်လၢ ပှၤစပၤတၤတဖၣ် မၤသကိးက့ၤတၢ်ဒီး ပှၤပၤရၣ် ဖိသ့ၣ်တဖၣ် အဃိန့ၣ်လီၤ. မ့ၢ်လၢ ပှၤပၤရၣ်ဖိတဖၣ် အတၢ်မၤစၢၤအဃိ ပှၤစပၤတၤတဖၣ် မၢဆူၣ်၀ဲ ပှၤအၤသ့ၣ်ဒီး အသိၣ်မှံၤတဖၣ်လၢ ကပာ်ထီၣ်ထီ စပၤတၤ အတၢ်စိတၢ်ကမီၤလၢ ကီၢ်ဟ့းလ့ၣ် ပူၤအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. အ၀ဲသ့ၣ် မၤတၢ်အၢၣ်လီၤ အီလီၤဖဲ ချ.ခ.န. ၃၈၆ နံၣ်အပူၤ လၢ ဘၣ်တၢ်ကိးအီၤလၢ "စီၤပၤ အတၢ်ဃူတၢ်ဖိး" န့ၣ်လီၤ. တၢ်အၢၣ်လီၤ အီလီၤ အံၤ အၢၣ်လီၤတူၢ်လိာ်၀ဲလၢ ဟ့းလ့ၣ် အ၀့ၢ်လၢ ကီၢ်အၤစံ တဖၣ် ကအိၣ်က့ၤလၢ ပၤရၣ် အတၢ်ပၢတၢ်ပြး အဖီလာ်, ဒီးပှၤစပၤတၤ တဖၣ် ကပၢတၢ်လၢ ကီၢ်ဟ့းလ့ၣ် အပူၤန့ၣ်လီၤ.

စပၤတၤ အတၢ်စိတၢ်ကမီၤအံၤ တထၢဘၣ်. ဖဲ ချ.ခ.န. ၃၇၅ နံၣ်အပူၤန့ၣ်, ပှၤသဲဘဲး ဖိတဖၣ် ဒုးန့ၢ် ကဒါက့ၤ အ၀့ၢ် တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ပှၤလၢ အတီခိၣ်ရိာ်မဲ ပှၤသဲဘဲးဖိတဖၣ်မ့ၢ် အဲၤဖၤမံၤနိဒး (Epaminondas) လၢအဒုးကဲထီၣ် တၢ်ဒုး သုးဒုးသံၣ် အကျိၤကျဲ လၢအသီလၢ ကီၢ်ဟ့းလ့ၣ် အပူၤန့ၣ်လီၤ. ပှၤသဲဘဲးဖိတဖၣ် မၤကမၢကမၣ် ပှၤစပၤတၤ တဖၣ်လၢ တၢ်ဒုးသုးဒုးသံၣ် ကျိၤကျဲ အသီအံၤ အဃိ ဖဲ ချ.ခ.န. ၃၇၁ နံၣ်န့ၣ် စပၤတၤ အသုးတဖၣ် လီၤပှီၢ်ကွံာ်၀ဲ လၢပှၤသဲးဘဲး ဖိတဖၣ် အစုပူၤန့ၣ်လီၤ. တၢ်မၤနၢၤအံၤ ဟ့ၣ်ပှၤသဲဘဲးဖိ တဖၣ်လၢ ကပၢဘၣ် ကီၢ်ဟ့းလ့ၣ် န့ၣ်လီၤ.

မၤကဒီး ဖဲ ချ.ခ.န. ၃၆၂ နံၣ်န့ၣ် အဲၤဖၤမံၤနိဒး လၢသဲဘဲး တခီ ဒုးနၢၤ ကဒီး စပၤတၤ အသုးမုၢ်လၢ မၤထံၤနဲယၤ (Mantinea) အပူၤန့ၣ်လီၤ. ဘၣ်ဆၣ် အဲၤဖၤမံၤနိဒး သံလၢ တၢ်ဒုးအပူၤ န့ၣ်လီၤ. မ့ၢ်လၢ အဲၤဖၤမံၤနိဒး သံအဃိ ပှၤသဲဘဲး ဖိတဖၣ် ပၢကီၢ်ဟ့းလ့ၣ် တန့ၢ်လၢၤဘၣ်. ပှၤအၤသ့ၣ်ဖိတဖၣ် စ့ၢ်ကီး အဂံၢ်အဘါ တအိၣ်လၢ ကပၢ ကီၢ်ဟ့းလ့ၣ် စ့ၢ်ကီးလၢၤဘၣ်. ပှၤလၢ အဂံၢ်အဘါ အဆူၣ်လၢ ကပၢ ကီၢ်ဟ့းလ့ၣ်န့ၣ် တအိၣ်လၢၤဘၣ်. ဖဲ တၢ်မၤအသး ဒ်န့ၣ် အဆၢ ကတီၢ် တၢ်ဒိၣ် အလံၤစၣ်ဒြူး လၢမၤက့ၤဒနံ ဟဲပၢၢ်ထီၣ် ၀ဲန့ၣ်လီၤ. တၢ်မၤအသး အံၤ မ့ၢ်ဆၢကတီၢ်လၢ လံာ်စီဆှံ အလီၢ်လံၤ တကတြူၢ် ဒီး လံာ်စီဆှံ အသီ တကတြူၢ် အဘၢၣ်စၢၤ ဖဲ စီၤနဃ့မယၤ က့ၤတ့ထီၣ် က့ၤ ၀့ၢ်ယရူၤရှလ့ၣ် ၀ံၤ၀ဲ လၢ ပၤရၣ် အတၢ်ဟ့ၣ်အခွဲးအဃိ န့ၣ်လီၤ.

ပှၤမၤက့ၤဒနံ ဖိတဖၣ် အတၢ်စိတၢ်ကမီၤဒိၣ်ထီၣ်

ဖဲချ.ခ.န. ၃၅၉ နံၣ်န့ၣ် ဖံလံးခံဂၤတဂၤ (Philip II) ကဲထီၣ်စီၤပၤ အသီလၢ မၤက့ၤဒနံ အပူၤန့ၣ်လီၤ. တချုးလၢ ဖံလံး ကဲထီၣ်စီၤပၤ ဒံးဘၣ်အခါ အ၀ဲ ဘၣ်တၢ်ဖီၣ်န့ၢ်အီၤ ဖဲအ၀ဲသ့ၣ်ဒုးတၢ်ဒီး ပှၤသဲဘဲးဖိတဖၣ် အဆၢကတီၢ် န့ၣ်လီၤ. ဖဲအ၀ဲ ကဲပှၤဃိၣ်ဖိ အဆၢကတီၢ်, အ၀ဲမၤလိန့ၢ် တၢ်ဒုးသုး အကျိၤအကျဲ တဖၣ်လၢ အဲၤဖၤမံၤနိဒး အအိၣ်, ဒီးဒုးကဲထီၣ် ကဒါက့ၤ အကစၢ်ဒၣ်၀ဲ အတၢ်ဒုး အကျိၤအကျဲ အသီန့ၣ်လီၤ.

စီၤပၤဖံလံး ဒုးကဲထီၣ် မၤက့ၤဒနံ အသုးမုၢ် အသီလၢ အဂံၢ်ဆူၣ်အံၤ န့ၣ်လီၤ. အ၀ဲဒုး န့ၢ်က့ၤ ၀့ၢ်တဖၣ်လၢ အအိၣ်လၢ မၤက့ၤဒနံ အတၢ်ပၢ အဖီလာ်, ဒီးမၤလဲၢ်ထီၣ် အတၢ်လီၢ်တၢ်ကျဲ ဒီး လၢခံကတၢၢ် မၤန့ၢ်၀ဲ ကီၢ်ဟ့းလ့ၣ် ဒီတကီၢ်ညါ န့ၣ်လီၤ. တကးဒံးဘၣ် မၤလဲၢ်ထီၣ် အကီၢ်စ့ၢ်ကီး ဆူ တၢ်လီၢ်အဂၤ တဖၣ် န့ၣ်လီၤ.

ပှၤအၤသ့ၣ်ဖိတဖၣ်ဒီး ပှၤသဲဘဲးဖိတဖၣ် ပာ်ဖှိၣ်ထီၣ်အသး ဒီးဒုးကဒါက့ၤ ပှၤမၤက့ၤဒနံ ဖိတဖၣ်ဖဲ ချ.ခ.န. ၃၃၈ နံၣ်န့ၣ်လီၤ. ဘၣ်ဆၣ် ပှၤမၤက့ၤဒနံ ဖိတဖၣ် ဒုးနၢၤကွံာ် အ၀ဲသ့ၣ်အဃိ အ၀ဲသ့ၣ် ဘၣ်အိၣ်က့ၤလၢ မၤက့ၤဒနံ အတၢ်ပၢ အဖီလာ် န့ၣ်လီၤ. ဖဲတၢ်ဒုး တဘျီအံၤ ပှၤသးစၢ်လၢ အဒုးတၢ်ဖၠဲး ဒုးတၢ်ဘူၣ် တဂၤ အိၣ်ဖျါထီၣ် အခီၣ်ထံး ကတၢၢ်တဘျီ လၢ တၢ်ဒုးအပူၤ, ဒီးအ၀ဲမ့ၢ် စီၤပၤဖံလံး အဖိခွါ, အလံၤစၣ်ဒြူး (Alexander the Great) န့ၣ်လီၤ.

စီၤပၤဖံလံး ကိးတၢ်အိၣ်ဖှိၣ်ဖဲ ကရံၣ်သူး အပူၤ, ဒီးခၢၣ်စးတဖၣ် ဟဲ၀ဲဒၣ် လၢ ကီၢ်ဟ့းလ့ၣ် ဒီတဘ့ၣ်ညါ, ဘၣ်ဆၣ် စပၤတၤ တဖၣ်တပၣ်ဃုာ်ဘၣ်. ဖဲန့ၣ် စီၤပၤဖံလံး ဘၣ်တၢ်ဃုထၢ အီၤလၢ ပှၤပၢတၢ်လၢ ကီၢ်ဟ့းလ့ၣ် ဒီတဘ့ၣ်ညါ အပူၤန့ၣ်လီၤ. အ၀ဲအံၤ မ့ၢ် တၢ်အဆိကတၢၢ် တဘျီလၢ ဟ့းလ့ၣ် အ၀့ၢ်တဖၣ် အိၣ်ဃူအိၣ်ဖိး က့ၤလၢ ပှၤပၢတၢ် လၢ အအိၣ်ဒီး အစိကမီၤဒ်အံၤ တဂၤအဖီလာ် န့ၣ်လီၤ.

ဘၣ်ဆၣ်, ပှၤဟ့းလ့ၣ်ဖိတဖၣ် ဆိမိၣ်ဒၣ် ပှၤမၤက့ၤဒနံ ဖိတဖၣ်လၢ အမ့ၢ် ပှၤတခီဘီမုၢ်ဖိတဖၣ် န့ၣ်လီၤ. မ့ၢ်လၢ ပှၤမၤက့ၤဒနံ ဖိတဖၣ် တကတိၤ ဟ့းလ့ၣ် အကျိာ်ဘၣ်အဃိ န့ၣ်လီၤ. ဘၣ်ဆၣ် တယံာ်ဘၣ် ပှၤမၤက့ၤဒနံ ဖိတဖၣ် မၤလိန့ၢ် ဟ့းလ့ၣ် အတၢ်ဆဲးတၢ်လၤဒီး အတၢ်ကတိၤ တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ကျိာ်လၢ ဘၣ်တၢ်ကတိၤအီၤလၢ ပှၤအၤသ့ၣ် ဖိတဖၣ် န့ၣ် ဘၣ်တၢ်ဒုးကဲထီၣ်က့ၤအီၤလၢ ကီၢ်ဟ့းလ့ၣ် ဒီကီၢ်ညါ အကျိာ်လၢ စီၤပၤဖံလံး အတၢ်ပၢ တၢ်ဆှၢ အပူၤန့ၣ်လီၤ. စးထီၣ် ဖဲန့ၣ် ပှၤလၢ အအိၣ်လၢ ကီၢ်ဟ့းလ့ၣ် အပူၤတဖၣ် စးထီၣ် ကတိၤက့ၤ ကျိာ်တကျိာ်ဃီ န့ၣ်လီၤ. ဖဲ အလံၤစၣ်ဒြူး ဒီး အသုးမုၢ် ဟးဒုးတၢ်လၢ ထံဂုၤကီၢ်ဂၤ အဆၢကတီၢ် ကျိာ်အံၤ ပိာ်၀ဲ အခံ ဖဲ အလဲၤတပူၤလၢ်လၢ်, ဒီး တၢ်လီၢ်လၢ အဒုးန့ၢ် ၀ဲတဖၣ် ရၤလီၤ၀ဲ ကျိာ်အံၤန့ၣ်လီၤ.