ရိမ့ၤအဘီမုၢ် (Roman Empire) အကူာ် - ၁

ရိမ့ၤအဘီအမုၢ်ဟီၣ်ခိၣ်ဂီၤ

ဖဲ ချ.ခ.န. ၃၀၀၀ အခိၣ်အဃၢၤန့ၣ်, ကလုာ်ဒူၣ်လၢ အအိၣ်လၢ ကီၢ်ယူရပၤ အပူၤဒီး ကီၢ်အၤစံ အပူၤတဖၣ် ဒုးကဲထီၣ် ဝ့ၢ်ဆံးဆံး ဖိတဖၣ်, ဒီး သဝီဖိတဖၣ်လၢ အံၤတလံၤ ဟီၣ်ကမျိၤ ကစၢၢ်တဖၣ် အကဆူး န့ၣ်လီၤ. မ့ၢ်လၢ ကစၢၢ်တဖၣ် အိၣ်အါအဃိ, ကလုာ်ဒူၣ်ဖိတဖၣ်အံၤ အိၣ်ဆိးဝဲလၢ တဂၤလၢအလီၢ်ဒၣ်ဝဲ လီၤလီၤဆီဆီ န့ၣ်လီၤ. ပှၤကလုာ်ဒူၣ်ဖိတနီၤ ဟဲဆူအံၤတလံၤလၢ ပီၣ်လဲၣ်သူ ဒီး ခးစပံၤယၤ ပီၣ်လဲၣ် တကပၤ န့ၣ်လီၤ. အဃိ, ပှၤလၢ အဃုသ့ၣ်ညါ တၢ်စံၣ်စိၤတဲစိၤ တဖၣ် ကိးအဝဲသ့ၣ်လၢ အ့ဒိၤ ယူရပၤ (Indo-Europeans), အခီပညီ, အဝဲသ့ၣ်မ့ၢ် ပှၤလၢအဟဲလၢ ကီၢ်ယူရပၤ, ကီၢ်အၤစံမုၢ်နုာ်ကလံၤထံးတခီ, ဒီး ကီၢ်အ့ဒယၤ တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ပှၤအ့ဒိၤယူရပၤ တဖၣ် လုၢ်ဘၢကွံာ် စ့ၢ်ကီး ဟ့းလ့ၣ်အတၢ်ဆဲးတၢ်လၤ လၢ တၢ်ဆၢကတီၢ် တကတီၢ်အပူၤ စ့ၢ်ကီးန့ၣ်လီၤ.

ကလုာ်ဒူၣ်အကျါတဖု မ့ၢ်ဝဲ အဲၤထြူးစကၤ (Etruscans), လၢအဟဲလၢ ကီၢ်အၤစံ,လၢပစိၤခဲအံၤ ကီၢ်ထၢခံၣ် တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ဖဲ ချ.ခ.န. ၈၀၀ နံၣ်န့ၣ် (မ့ၢ်တၢ်ဆၢကတီၢ်လၢ စီၤပၤယဟိၤအါဃး ကဲစီၤပၤလၢ ကီၢ်အံၣ်စရ့လး အဆၢကတီၢ်), ပှၤအဲၤထြူးစကၤတဖၣ် ဒုးကဲထီၣ် ဝ့ၢ်ဖးဒိၣ် အခီၣ်ထံးတဖျၢၣ် လၢကီၢ်အံၤတလံၤ အပူၤန့ၣ်လီၤ. ပှၤတဖၣ်အံၤ အဂ့ၢ် ပတသ့ၣ်ညါအီၤ အါအါဘၣ်. အဝဲသ့ၣ်မ့ၢ် ပှၤတဖုလၢ အတ့ တၢ်စုကဝဲၤလၢ တိၢ်ဘီ, ဒီးထး တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ဖဲ ချ.ခ.န. ၆၀၀ အခိၣ်အဃၢၤန့ၣ် (ဖဲပှၤယူဒၤဖိတဖၣ် ဘၣ်တၢ်စိာ်မၢကဲကုၢ်အီၤလၢ ဘၤဘူလိၣ် အဆၢကတီၢ်), အဝဲသ့ၣ် မၤန့ၢ်ပၢဘၣ် ဝ့ၢ်ရိမ့ၤ န့ၣ်လီၤ.

ဖဲပှၤအဲၤထြူးစကၤ အတၢ်ဆဲးတၢ်လၤ ဒိၣ်စိလၢ ကီၢ်မုၢ်နုာ် တကပၤ အဆၢကတီၢ်, ပှၤဖံၤနံက့ၤ ဖိတဖၣ် (Phoenicians) စးထီၣ်ခီဂာ် ပီၣ်လဲၣ်ဖးဒိၣ် မဲၤဒံၤထၢၣ်ရ့နယၢၣ် လံန့ၣ်လီၤ. အဝဲသ့ၣ် အတၢ်အိၣ်တၢ်ဆိး အလီၢ်န့ၣ် မ့ၢ်ဝဲ ကီၢ်စူၤရံ ကလံၤစိး တကပၤလၢ ပီၣ်လဲၣ်ကၢၢ်ခိၣ် န့ၣ်လီၤ. ပှၤဖံၤနံက့ၤ ဖိတဖၣ် ဒုးကဲထီၣ် ဝ့ၢ်ဖးဒိၣ် တဖျၢၣ်လၢ ခါထ့းရှ် (Carthage) အပူၤ, လၢ ကီၢ်အၤဖြံးကၤ ကလံၤစိး တကပၤ န့ၣ်လီၤ.

ဖဲတၢ်ဆၢကတီၢ် တကတီၢ်ဃီအံၤ, ပှၤဟ့းလ့ၣ်ဖိတဖၣ် ပၢဘၣ် စံၤစံလံၤ (Sicily), စၤဒံနံယါ (Sardinia), ဒီး ကီၢ်အံၤတလံၤ ကလံၤထံး တကပၤ န့ၣ်လီၤ. ဟ့းလ့ၣ် အတၢ်လီၢ်တၢ်ကျဲ လၢကီၢ်အံၤတလံၤ တဖၣ် ဘၣ်တၢ်ကိးအီၤလၢ "မဲးနၤကြ့းရှၤ", အခီပညီလၢ "ဟ့းလ့ၣ်လၢအဒိၣ်" န့ၣ်လီၤ.

ရိမ့ၤထံဖိကီၢ်ဖိ တၢ်ပၢတၢ်ပြး အိၣ်ထီၣ်အဂ့ၢ် (ချ.ခ.န. ၇၅၀ - ၁၃၃ နံၣ်)

ဖဲ ပှၤဟ့းလ့ၣ်ဖိတဖၣ်ဒီး ပှၤဖံၤနံက့ၤ ဖိတဖၣ် ဒုးထီဒါ ပှၤပၤရၣ်ဖိတဖၣ် အခါ, အဝဲသ့ၣ်ဖီၣ်ဃာ် မဲၤဒံၤထၢၣ်ရ့နယၢၣ် အတၢ်လီၢ်တၢ်ကျဲ တဖၣ် တန့ၢ်လၢၤဘၣ်. ဖဲတၢ်ဆၢကတီၢ် ဒ်န့ၣ်အခါ ဝ့ၢ်ရိမ့ၤ စးထီၣ် ဒိၣ်ထီၣ်ဝဲ န့ၣ်လီၤ.

ဒ်တၢ်လီၤစၢၤလီၤသွဲၣ် စံးဝဲအသိး, ပှၤအဲၤထြူးစကၤ အစီၤပၤတဖၣ် ပၢဝဲ ဝ့ၢ်ရိမ့ၤ တုၤလီၤလၢ လးတ့ၣ် ကလုာ်ဒူၣ်တဖၣ် ဟဲဒုးနၢၤကွံာ် အစီၤပၤ လီၢ်ခံကတၢၢ်တဂၤ ဖဲ ချ.ခ.န. ၅၁၀ နံၣ် (မ့ၢ်တၢ်ဆၢကတီၢ်လၢ တၢ်တ့ထီၣ်တၢ်လုၢ်ဟံၣ် ခံဖျၢၣ်တဖျၢၣ်ဝံၤဝဲ) န့ၣ်လီၤ. တၢ်ပူထီၣ်လီထီၣ်အံၤ ဒုးအိၣ်ထီၣ် ရိမ့ၤထံဖိကီၢ်ဖိ အတၢ်ပၢတၢ်ပြး န့ၣ်လီၤ. လၢတၢ်ပၢတၢ်ပြး သနူအံၤ အဖီလာ်န့ၣ် ထံဖိကီၢ်ဖိ အပတီၢ်အိၣ် ခံပတီၢ် လၢအမ့ၢ် ဖၤထြံးရှၤ (Patricians) ဒီး ဖျဲဘဲၤယံၤယၤ (Plebeians) န့ၣ်လီၤ. ပှၤဖၤထြံးရှၤ တဖၣ် မ့ၢ် ပှၤလၢအပတီၢ်ထီတဖၣ်, ဒီး ဖျဲဘဲၤယံၤယၤ တဖၣ် မ့ၢ်ပှၤလၢ အပတီၢ်ဖုၣ် တဖၣ်, ပှၤဖှီၣ်ဖိယာ်ဖိ တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်ပၢတၢ်ပြး သနူအံၤ ပာ်လီၤဝဲ စံၣ်ညီၣ်ကွီၢ်ခံဂၤလၢ ကဆၢတဲာ် ပှၤဖၤထြံးရှၤ ဖိတဖၣ် အတၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤတဖၣ် အဂီၢ်, ဒီး မ့မ့ၢ် ပှၤဖျဲဘဲၤယံၤယၤ တဖၣ်တခီ ဃုထၢထီၣ် ပှၤတဖုလၢ ကပၢအဝဲသ့ၣ် န့ၣ်လီၤ. ဝ့ၢ်ရိမ့ၤ ဘၣ်နးဘၣ်ဖှီၣ် ဝဲလၢ ပှၤခံဖုအံၤ အတၢ်ဘၣ်ဂံာ်ဂူာ်လၢ တဘျုးနံၣ် အတီၢ်ပူၤ န့ၣ်လီၤ.

ရိမ့ၤ ယူၢ်လီၤ လးတ့ၣ် အဘီအမုၢ်ဆံးဆံးဖိလၢ အအိၣ်လၢ အခိၣ်အဃၢၤ တဖၣ်, ဘၣ်ဆၣ် ဘၣ်ဆဲးဒုးဒံးတၢ်ဒီး ပှၤအဲၤထြူးစကၤလၢ အအိၣ်လၢ ကလံၤစိးတဖၣ်, ဒီးဟ့းလ့ၣ် အဝ့ၢ်လၢ အအိၣ်လၢ ကလံၤထံး တဖၣ် န့ၣ်လီၤ. လၢတၢ်ဆၢကတီၢ် တကတီၢ်အပူၤ, ရိမ့ၤ ဒုးကဲထီၣ်သနူတခါလၢ ကဘၣ်တၢ်စိာ်အီၤဆူ ဘီမုၢ်ဒီဘ့ၣ်ညါအပူၤ လၢအမ့ၢ်, တၢ်ယူၢ်လီၤကွံာ် ကလုာ်ဂၤတဖၣ် လၢတၢ်မုာ်တၢ်ခုၣ် အပူၤမ့ၢ်ဂ့ၤ, လၢတၢ်ဒုးတၢ်ယၤ တကပၤမ့ၢ်ဂ့ၤ, ဒီးဒုးကဲထီၣ် အဝဲသ့ၣ်လၢ ထံဖိကီၢ်ဖိတဖၣ်ဒီး ပာ်အီၤဒ်အမ့ၢ် သိၣ်မှံၤတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ရိမ့ၤ ယူၢ်လီၤဒၣ်လဲာ် ဟ့းလ့ၣ် အတၢ်လီၢ်တၢ်ကျဲ ခိၣ်သ့ၣ်တဖၣ် ဒ် နၤဖၢ (Naples) အသိး န့ၣ်လီၤ. ရိမ့ၤ ပၢဘၣ် အံၤတလံၤ ခၢၣ်သး တၢ်လီၢ်ခဲလၢာ် ခၢ ချ.ခ.န. ၄၀၀ နံၣ်အပူၤ, ဒီးစးထီၣ် သူ ထံဖိကီၢ်ဖိ တဖၣ်ဒ် သုးမုၢ်အသိး လၢကဒုးတၢ်ဒီး ပှၤဟ့းလ့ၣ်ဖိ လၢအအိၣ် လၢကလံၤထံး တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. (အဝဲအံၤမ့ၢ် တၢ်ဆၢကတီၢ်လၢ စီၤဧ့စြၤ ဟဲက့ၤစိာ် စီၤမိၤရှ့ အတၢ်သိၣ်တၢ်သီ တဖၣ်ဆူ ဝ့ၢ်ယရူၤရှလ့ၣ် အပူၤန့ၣ်လီၤ.) ပှၤရိမ့ၤဖိတဖၣ် မၤလိန့ၢ် တၢ်ကွဲးတၢ်ဖး, ဒီးတၢ်ဆဲးတၢ်လၤ တဖၣ်လၢ ပှၤဟ့းလ့ၣ်ဖိ တဖၣ်အအိၣ်န့ၣ်လီၤ.

တၢ်ဒုးတၢ်ယၤ အခီၣ်ထံးခီၣ်ဘိတဖၣ်

ဖဲပှၤဟ့းလ့ၣ်ဖိတဖၣ် ဒီး ပှၤဖံၤနံက့ၤ ဖိတဖၣ် ဒုးတၢ်ဒီး ပှၤပၤရၣ်ဖိတဖၣ် အဆၢကတီၢ်, အဝဲသ့ၣ် ထုးကွံာ်ဝဲ အသုးမုၢ်လၢ အအိၣ်လၢ မဲၤဒံၤထၢၣ်ရ့နယၢၣ် အမုၢ်နုာ် တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ရိမ့ၤဒိၣ်ထီၣ် ဆူၣ်ထီၣ် ဖဲ ကလုာ်ဂၤ အတၢ်စိတၢ်ကမီၤ တဖၣ် တအိၣ်လၢၤဘၣ် အခါ, ဒီးဒိးသန့ၤ ထီၣ်အဂံၢ်အဘါ လၢထံဖိကီၢ်ဖိ သုးမုၢ် တဖၣ် အအိၣ်န့ၣ်လီၤ. ရိမ့ၤ အသုးမုၢ် ဘၣ်တၢ်သိၣ်လိအီၤ ဃံးဃံး ဒ်တၢ်သိၣ်တၢ်သီ အိၣ်ဝဲ အသိး န့ၣ်လီၤ. သုးခိၣ်တဖၣ်, ကသ့ၣ်သုးမုၢ်တဖၣ်, ဒီး ခီၣ်ချ့သုးမုၢ်တဖၣ် သ့ၣ်ညါဝဲ အမူအဒါ လီၤတံၢ်လီၤဆဲး န့ၣ်လီၤ. ရိမ့ၤ အတၢ်ဒုးသုး အကျိၤအကျဲ လိၣ်ဘၣ် တိာ်တဖၣ်, ဒီးသုး အတၢ်ပီးတၢ်လီ တဖၣ်, ဒီးလၢ တၢ်ကတဲာ်ကတီၤ တၢ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤ အဂီၢ် အဝဲသ့ၣ် ဘၣ်ဟံးန့ၢ်ဝဲ ဂံၢ်ဘါဒီး တၢ်ဆၢကတီၢ် အါန့ၢ်ဒံး တၢ်ဒုး နီၢ်ကီၢ် တဘျီဒံး န့ၣ်လီၤ. ရိမ့ၤ အသုးမုၢ်အံၤ ဘၣ်တ့ထီၣ်စ့ၢ်ကီး ကျဲမုၢ်ကျဲဘိ တဖၣ်လၢ တၢ်ဆှၢထီၣ်ဆှၢလီၤ အဂီၢ်, ဒီးတိၤတဖၣ် ဒီး တိာ်တဖၣ် န့ၣ်လီၤ. မ့ၢ်လၢ တၢ်ရဲၣ်တၢ်ကျဲၤ တဖၣ်အံၤအဃိ, ဟ့ၣ်တၢ်ပျဲလၢ ပှၤရိမ့ၤဖိတဖၣ် ကလဲၤတၢ်လီၢ် တတီၤဆူ အဂၤတတီၤ ချ့န့ၢ်ဒံး လၢအပူၤကွံာ် န့ၣ်လီၤ.

ဖဲရိမ့ၤ အတၢ်ဒိၣ်ထီၣ်လၢ တၢ်စိတၢ်ကမီၤ ဒ်အံၤ အဆၢကတီၢ်, ပှၤရိမ့ၤဖိတဖၣ် ဘၣ်အိၣ်စ့ၢ်ကီး လၢ တၢ်ဒုးတၢ်ယၤ အပူၤန့ၣ်လီၤ. ပှၤ ဂီလ် (Gauls) ဖိတဖၣ် နုာ်လီၤ ဒုးကီၢ်အံၤတလံၤ ဖဲ ချ.ခ.န. ၃၉၀ နံၣ်, ဒီးမၤန့ၢ် ဝ့ၢ်ရိမ့ၤလၢ နွံလါ အတီၢ်ပူၤ န့ၣ်လီၤ. အဝဲသ့ၣ် ဟးထီၣ်ကွံာ်လၢ ဝ့ၢ်ရိမ့ၤအပူၤဖဲ အဝဲသ့ၣ် ဒိးန့ၢ် ခိၣ်ဖး အါအါဂီၢ်ဂီၢ်လၢ ပှၤရိမ့ၤဖိတဖၣ် အအိၣ် အလီၢ်ခံန့ၣ်လီၤ. ဒီးဖဲ ချ.ခ.န. ၃၄၀ နံၣ်န့ၣ်, ပှၤရိမ့ၤဖိတဖၣ် ဘၣ်ဒုးတၢ်ဒီး လးတ့ၣ် ကလုာ်ဒူၣ်တဖၣ်လၢ အထီဒါက့ၤ အဝဲသ့ၣ် န့ၣ်လီၤ. ဖဲ ချ.ခ.န. ၂၉၀ နံၣ်န့ၣ်, ပှၤရိမ့ၤ ဖိတဖၣ် ဒုးန့ၢ်စ့ၢ်ကီး ပှၤစဲနး (Samnites) ဖိတဖၣ် အတၢ်အိၣ်တၢ်ဆိး အလီၢ်အကျဲ န့ၣ်လီၤ.

ဝံၤအလီၢ်ခံ, ရိမ့ၤ စးထီၣ်ဒုးတၢ်ဒီး ဟ့းလ့ၣ် အဝ့ၢ်လၢ အထူးအတီၤတဖၣ် န့ၣ်လီၤ. ဖဲပှၤလၢ အပၢတၢ်လၢ တၢ်ဒိၣ်အလံၤစၣ်ဒြူး အလီၢ်ခံတဖၣ် ဂုာ်လိာ်သး တၢ်လီၢ်တၢ်ကျဲ အဆၢကတီၢ်, ပှၤရိမ့ၤဖိတဖၣ် နုာ်လီၤဒုးန့ၢ်ဝဲ ဟ့းလ့ၣ် အတၢ်လီၢ်တၢ်ကျဲလၢ အအိၣ်လၢ အံၤတလံၤ ကလံးထံး တကပၤ န့ၣ်လီၤ. ဒီးတုၤဖဲ ချ.ခ.န. ၂၇၀ နံၣ်န့ၣ်, ပှၤရိမ့ၤဖိတဖၣ် ပၢဘၣ်ကီၢ်အံၤတလံၤ ဒီတဘ့ၣ်ညါ န့ၣ်လီၤ.

ထံဂုၤကီၢ်ဂၤ အတၢ်ဒုးတဖၣ်

ခါထ့းရှ် (Carthage) အခူဖိဝ့ၢ်ဖိတဖၣ် ဒီး ပှၤဟ့းလ့ၣ်ဖိတဖၣ် အိၣ်ဒီး တၢ်ဖ့ၣ်ဆၢလၢ တဖုဒီး တဖုအဘၢၣ်စၢၤ, မ့ၢ်လၢ ပှၤဟ့းလ့ၣ်ဖိ တဖၣ် ပၢ စံၤစံလံၤ လၢတဘျုးနံၣ် အတီၢ်ပူၤ အဃိန့ၣ်လီၤ. မ့ၢ်လၢ တၢ်ဂ့ၢ်အံၤအဃိ, ဟ့းလ့ၣ်အပဒိၣ် လၢအပၢတၢ်လၢ စံၤရၤခီး (Syracuse) တဂၤ ကွဲမုာ် ဝ့ၢ်ရိမ့ၤလၢ ကမၤသကိး တၢ်ဒီးအီၤလၢ ကဒုးတၢ်ဒီး ပှၤခါထ့းရှ် ဖိတဖၣ် အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. ဝံၤအလီၢ်ခံ လၢ ၆၅ နံၣ်အတီၢ်ပူၤ (ချ.ခ.န. ၂၆၄ - ၂၀၁ နံၣ်) ပှၤရိမ့ၤဖိတဖၣ် ဒုးတၢ်ဒီး ပှၤခါထ့းရှ် ဖိတဖၣ်ဒီး တၢ်ဒုးအံၤ ဘၣ်တၢ်ကိးအီၤလၢ ဖူနံး အတၢ်ဒုး (Punic Wars) န့ၣ်လီၤ. လီၢ်ခံကတၢၢ် ဖဲ ချ.ခ.န. ၂၀၂ နံၣ်န့ၣ်, ပှၤရိမ့ၤဖိတဖၣ် မၤနၢၤကွံာ် ခါထ့းရှ် အသုးခိၣ်ဖးဒိၣ် လၢအမ့ၢ် ဟၤနံၤဘၢၤ (Hannibal) န့ၣ်လီၤ. ဖဲပှၤရိမ့ၤဖိတဖၣ် ဒုးနၢၤကွံာ် ကီၢ်စပ့ၣ် ဝံၤအလီၢ်ခံ အဝဲသ့ၣ် ဃၣ်အသးဆူ မုၢ်ထီၣ် တကပၤ န့ၣ်လီၤ.

ဟ့းလ့ၣ် အစီၤပၤ လၢကီၢ်စူၤရံ အပူၤ (စၤလူစံး အဟံၣ်ဖိဃီဖိ) ဒီးလၢ အဲကူပတူးအပူၤ (ထီလမံၣ် အဒူၣ်ဖိထၢဖိ) တဖၣ် ဒုးလိာ်အသး လၢကဒိးန့ၢ် ကီၢ်ပၤလၤစတဲၣ် အဂီၢ် စးထီၣ်လၢ ချ.ခ.န. ၃၂၃ နံၣ် (ဖဲအလံၤစၣ်ဒြူးသံဝံၤ) တုၤ ချ.ခ.န. ၃၀၁, ဖဲထီလမံၣ် မၤနၢၤတၢ်ဒီး ပၢဘၣ် ပၤလၤစတဲၣ် တစုန့ၣ်လီၤ. ဒီးဖဲ ချ.ခ.န. ၁၉၈ နံၣ်န့ၣ်, စၤလူစံး တဖၣ် မၤန့ၢ်က့ၤ ကီၢ်ပၤလၤစတဲၣ် လၢ ထီလမံၣ် အစုပူၤ န့ၣ်လီၤ. ဖဲထီလမံၣ် ပၢ ကီၢ်ပၤလၤစတဲၣ် အဆၢကတီၢ် တမၢဆူၣ် ပှၤယူဒၤဖိ တဖၣ်လၢ ကတူၢ်လိာ် ဟ့းလ့ၣ် အတၢ်ဘူၣ်တၢ်ဘါ တဖၣ်န့ၣ်ဘၣ်. ဘၣ်ဆၣ် ပှၤစၤလူစံးတဖၣ် မၢဆူၣ် ပှၤယူဒၤဖိ တဖၣ် န့ၣ်လီၤ. ဖဲတၢ်မၤ အသးဒ်အံၤ လၢကီၢ်ပၤလၤစတဲၣ် အပူၤအခါ, ပှၤရိမ့ၤဖိတဖၣ် ဒုးန့ၢ်ကီၢ်ဟ့းလ့ၣ် န့ၣ်လီၤ.

စီၤပၤအၤတံၤအီခၢး လွံၢ်ဂၤတဂၤ လၢကီၢ်စူၤရံ (ချ.ခ.န. ၁၇၅ - ၁၆၃ နံၣ်) အပူၤအံၤ, ဒုးကဲထီၣ် တၢ်ဟူးတၢ်ဂဲၤ လၢကမၤဟးဂီၤ ယူဒၤ အတၢ်ဘူၣ်တၢ်ဘါ ဖဲ ချ.ခ.န. ၁၆၇ နံၣ်အပူၤ, လၢအမ့ၢ် တၢ်တဘၣ် ပာ်ဒိၣ် မုၢ်အိၣ်ဘှံးနံၤဘၣ်, တၢ်တဘၣ် မၤတၢ်ကူးတရံးဘၣ်, ဒီးပှၤလၢ အအိၣ်ဒီး လံာ်တၢ်သိၣ်တၢ်သီ တဂၤလၢ်လၢ် ကဘၣ် တၢ်မၤသံအီၤ န့ၣ်လီၤ. ဒီးလၢ တၢ်လုၢ်ဟံၣ်အပူၤ စ့ၢ်ကီး ဘၣ်တၢ်ထၢနုာ် ဟ့းလ့ၣ် အကစၢ်ယွၤ လၢအမ့ၢ် ကစၢ်စူ (Zeus), ဒီးတၢ်လုၢ်လီၢ် န့ၣ် လၢကစၢ်စူ အံၤ အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. ယူဒၤ အပှၤလုၢ်တၢ်အဒိၣ် လၢအမံၤမ့ၢ် မၤထၤသံယး လၢဟးစမိၤ (Hasmon) အဟံၣ်ဖိဃီဖိ အကျါတဂၤ, လဲၤဃ့ၢ်နုာ်ဆူ ကစၢၢ်ကလိအကျါ ဃုာ်ဒီး အဖိခွါယဲၢ်ဂၤဒီး စးထီၣ်ထီဒါ က့ၤတၢ်န့ၣ်လီၤ. မၤထၤသံယး အဖိခွါ သၢဂၤတဂၤ မ့ၢ်ယူဒၤ မၤကဘံၣ် အံၤ တီခိၣ်ရိာ်မဲတၢ်ဒီး ဒုးတၢ်ဒီး အၤတံၤအီခၢး အသုးမုၢ် လၢတဘျုးဘျီ အတီၢ်ပူၤ န့ၣ်လီၤ. ဖဲ ချ.ခ.န. ၁၆၀ နံၣ်န့ၣ်, ဟးစမိၤ အဟံၣ်ဖိဃီဖိ အခိၣ်အနၢ်တဖၣ် (ဘၣ်တၢ်ကိးအီၤလၢ ဟးစမိၤနံယါ, Hasmoneans) ဘၣ်တၢ်တူၢ်လိာ်အီၤလၢ ကမ့ၢ် ပှၤပၢတၢ်လၢ ကီၢ်ယူဒၤ အပူၤန့ၣ်လီၤ.

ရိမ့ၤ နုာ်လီၤဆူ ကီၢ်ယူဒၤ အပူၤ (ချ.ခ.န. ၆၃ နံၣ်)

ဖဲဟးစမိၤ အဟံၣ်ဖိဃီဖိ အခိၣ်အနၢ်တဖၣ် ပၢဘၣ်ကီၢ်ယူဒၤ အဆၢကတီၢ်, လံာ်မၤကဘံၣ် တဲဝဲလၢ ပှၤယူဒၤဖိတဖၣ် သူၣ်ဖှံသးညီဝဲလၢ ဟးစမိၤနံယါတဖၣ် အတၢ်မၤနၢၤ အဃိ န့ၣ်လီၤ. ဘၣ်ဆၣ်သနာ်က့, အတၢ်မၤနၢၤန့ၣ် မ့ၢ်ဒၣ်တၢ် တစိၢ်တလီၢ်လီၤ. ပှၤစၤလူစံးတဖၣ် တပျံၤပှၤယူဒၤဖိ တဖၣ်ဘၣ်. မ့မ့ၢ်တခီ ပျံၤဒၣ် ပှၤဖၤသံၤယၤ (Parthians) ဖိတဖၣ်လၢ အအိၣ်အဆိး တၢ်လီၢ်လၢ ခဲအံၤ ဘၣ်တၢ်ကိးအီၤလၢ အံၣ်ရၢ် န့ၣ်လီၤ. ပှၤဖၤသံၤယၤ ဖိတဖၣ် မၤန့ၢ် ပၤရၣ်အတၢ်လီၢ်တၢ်ကျဲ အါမး ဖဲပၤရၣ်ဘီမုၢ် လီၤကွံာ်ဆူ အလံၤစၣ်ဒြူး အစုပူၤ ဝံၤအလီၢ်ခံ န့ၣ်လီၤ. အဝဲသ့ၣ် နုာ်လီၤမၤပျံၤမၤဖုး စၤလူစံး အဘီအမုၢ် လၢကလံၤစိး ဒီး မုၢ်ထီၣ်တခီ, ဒီးလၢခံ ဒုးလိာ်သးဒီး ပှၤရိမ့ၤ ဖိတဖၣ် တဘျုးဘျီ ဒံးလီၤ.

ဖဲဟးစမိၤ အဟံၣ်ဖိဃီဖိ တဖၣ်ပၢတၢ်အဆၢကတီၢ်, ပှၤယူဒၤဖိ စဲၤနီၣ်တဖၣ် အသးတလီၤပလိာ်ဒီး ပှၤလၢ အတူၢ်လိာ် ဟ့းလ့ၣ် အတၢ်ဆဲးတၢ်လၤ တဖၣ်န့ၣ်ဘၣ်. ပှၤဟးစမိၤနံယါဖိတဖၣ် ဒုးစဲဘူး စီၤပၤအတၢ်ဖံးတၢ်မၤဒီး ပှၤလုၢ်တၢ်အဒိၣ်အတၢ်ဖံးတၢ်မၤ လၢ ဟံၣ်ဖိဃီဖိ တဒူၣ်ဃီ အစုပူၤန့ၣ်လီၤ. ပှၤဟးစမိၤနံယါဖိ တဖၣ် ဃ့ထီၣ်တၢ်မၤစၢၤလၢ ရိမ့ၤ အဘျီၣ်ဒိၣ် ဖဲ ချ.ခ.န. ၁၆၁ နံၣ်, ဒ်သိး ကဒုးနၢၤကွံာ် စၤလူစံး ဒီး ထီလမံၣ် အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. ဝ့ၢ်ရိမ့ၤ အၢၣ်လီၤလၢ ကမၤစၢၤ ဟးစမိၤနံယါ ဒီး အပှၤကလုာ်တဖၣ်, လၢဖဲ တၢ်ဟဲဒုး အဝဲသ့ၣ် တဘျီလၢ်လၢ် ပှၤရိမ့ၤဖိတဖၣ် ကမၤစၢၤအဝဲသ့ၣ် န့ၣ်လီၤ.

ဟးစမိၤနံယါ အစီၤပၤ အဆိကတၢၢ် တဂၤမ့ၢ် စါမၢၣ် (Simon), လၢအဒုးအိၣ်ထီၣ် ကီၢ်ယူဒၤလၢ အသဘျ့တဘ့ၣ် ဖဲ ချ.ခ.န. ၁၄၂ နံၣ်န့ၣ်လီၤ. ပှၤထီၣ်က့ၤအလီၢ် လၢခံတဂၤ လၢအမ့ၢ် ကၠီဟၤခါနၢး (John Hyrcanus) လၢ ချ.ခ.န. ၁၃၅ - ၁၀၄ နံၣ် အပူၤတဂၤ, ဒုးကဲထီၣ် အဘီအမုၢ်လၢ အအိၣ်ဒီး တၢ်စိတၢ်ကမီၤ န့ၣ်လီၤ. ဟၤခါနၢး ဒုးမၤန့ၢ် ကၤလံၤလါ အဟီၣ်ကဝီၤ, ဒီးအံၤဒူၤမဲယၤ (ကီၢ်အဒိၣ်) တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. အဝဲ ဒုးကဲထီၣ် အၤတံၤဖ့ထၢၣ် (Antipater) လၢအကမ့ၢ် ပဒိၣ် လၢကၤလံၤလါ တကပၤ, ဒီးမၢဆူၣ် ပှၤလၢအအိၣ်အဆိး ဖဲန့ၣ်တဖၣ် လၢကကဲထီၣ် ပှၤယူဒၤဖိ တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. အဝဲနုာ်လီၤ ဒုးန့ၢ်စ့ၢ်ကီး ထံကျိယၢ်ဒ့ၣ် အမုၢ်ထီၣ် တၢ်လီၢ်တၢ်ကျဲ တဖၣ်န့ၣ်လီၤ.

ပှၤလၢ အထီၣ်က့ၤ ဟၤခါနၢး အလီၢ်လၢခံတဖၣ် ပၢဝဲဒၣ် ကီၢ်လၢ အလဲၢ်ထီၣ်အံၤ တသ့ဘၣ်. အဝဲသ့ၣ် ဘၣ်တၢ်လုၢ်ဘၢကွံာ်အီၤလၢ ဟ့းလ့ၣ် အတၢ်ဆဲးတၢ်လၤ တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ဖဲ ချ.ခ.န. ၁၀၄ နံၣ်န့ၣ်, ဟၤခါနၢး အဖိခွါ အဒိၣ်ကတၢၢ် တဂၤ လၢအမ့ၢ် အၤရံးစတိၣ်ဘူလူး (Aristobulus) ထီၣ်က့ၤ အပၢ်အလီၢ်, ဘၣ်ဆၣ် လၢတနံၣ်ဃီအတီၢ်ပူၤန့ၣ်, အၤရံးစတိၣ်ဘူလူး အမါလၢအမ့ၢ် စိၤလိၤမဲ အလဲးစါဒြါ (Solome Alexandra) ဖျီက့ၤအသးဒီး အၤရံးစတိၣ်ဘူလူး အပုၢ်လၢ အမ့ၢ် အလဲးစါဒၢၣ် ကၠဲနၢး (Alexander Janneus) န့ၣ်လီၤ. ဖဲန့ၣ်, ကၠဲနဲး ကဲထီၣ်စီၤပၤ ဒီးတဘျီဃီ ကဲထီၣ် ပှၤလုၢ်တၢ်ဒိၣ် န့ၣ်လီၤ. အဝဲမၤလဲၢ်ထီၣ် ကီၢ်ယူဒၤ အဘီအမုၢ် ဒီး မၤအၢမၤသီ ပှၤဖၤရံၤရှဲ သ့ၣ်တဖၣ်, ဒီးဒုးအိၣ်ထီၣ် ထံလီၢ်ကီၢ်ပူၤ တၢ်ဒုး လၢဃုနံၣ် အတီၢ်ပူၤ န့ၣ်လီၤ. ဖဲအဝဲသံဝံၤ အလီၢ်ခံ, အမါစိၤလိၤမဲ ပၢက့ၤတၢ် လၢအလီၢ် ဆူမဲာ်ညါ နွံနံၣ် အတီၢ်ပူၤ န့ၣ်လီၤ. စိၤလိၤမဲ မၤစၢၤက့ၤ ပှၤဖၤရံၤရှဲ သ့ၣ်တဖၣ်ဒီး မၤလီၤဖးကွံာ် တၢ်ပၢတၢ်ပြး ဒီး ပှၤလုၢ်တၢ်ဒိၣ် အမူဒါ တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. အဝဲသံဖဲ ချ.ခ.န. ၆၉ နံၣ်န့ၣ်လီၤ.

ကၠူလံယဲး စံစၢ် (Julius Caesar)

ဖဲန့ၣ်အဆၢကတီၢ်, ပှၤရိမ့ၤဖိတဖၣ် အသးစၢၢ်ဆၢဒၣ်လၢ ဟ့းလ့ၣ် အဘီအမုၢ် ခံဘ့ၣ်လၢ အမ့ၢ် စၤလူစံး, ဒီးထီလမံၣ် န့ၣ်လီၤ. ဖဲန့ၣ်အဆၢကတီၢ် ပှၤရိမ့ၤဖိတဖၣ် ပၢဘၣ် တၢ်လီၢ်အါတီၤ လၢပီၣ်လဲၣ်ဖးဒိၣ် မဲၤဒံၤထၢၣ်ရ့နယၢၣ် အပူၤလံန့ၣ်လီၤ. ပှၤရိမ့ၤဖိတဖၣ် ဟံးန့ၢ် ဖူနံးအတၢ်လီၤစၢၤ တဖၣ်လၢအမ့ၢ်, တၢ်တ့ထီၣ်တၢ် ဒိၣ်ဒိၣ်မုၢ်မုၢ် ခီဖိကုၢ်တဖၣ်, ဒီး တၢ်ပျၤထီကွံာ်ကုၢ်လၢ အထီဒါက့ၤ တၢ်တဖၣ်လၢ ထူၣ်စုညါ အလိၤ န့ၣ်လီၤ. ရိမ့ၤ ထံဖိကီၢ်ဖိ တၢ်ပၢတၢ်ပြးအံၤ ပၢက့ၤ ဘီမုၢ်လၢ အလဲၢ်အထီတဘ့ၣ်အံၤ တနၢၤလၢၤ ဘၣ်အဃိ, ပှၤပၢတၢ် ခိၣ်ကျၢၢ်တဂၤလၢ အအိၣ်ဒီး တၢ်စိတၢ်ကမီၤ န့ၣ် လိၣ်ဝဲ န့ၣ်လီၤ.

ပှၤအခီၣ်ထံး တဂၤလၢကြၢးဒိးန့ၢ် တၢ်လီၢ်တၢ်လၤ တခါအံၤ မ့ၢ် ကၠူလံယဲး စံစၢ် န့ၣ်လီၤ. အဝဲမၤသိၣ်မှံၤ အသးဒီး ကလုာ်ဒူၣ်လၢ အဘူးဒီး အဝဲသ့ၣ်တဖၣ်, တကးဘၣ် မၤကတၢၢ်ကွံာ် တၢ်တၢထီၣ်တၢလီၤလၢ ဝ့ၢ်ရိမ့ၤ အပူၤန့ၣ်လီၤ. အဝဲမ့ၢ် ခိၣ်နၢ်လၢ အကူၣ်တၢ်သ့, အသ့အဘၣ်, ဒီး ပာ်ဖျါထီၣ် အတၢ်သ့တၢ်ဘၣ်ခီဖျိ မၤလဲၢ်ထီၣ် ရိမ့ၤ အကီၢ်ဆၢ တုၤလၢ ကလံၤစိးတကပၤ လၢထံကျိ ရါ, ဒီးဆူ မုၢ်နုာ်တကပၤ လၢ ကီၢ်ဘြံးတ့ၣ် န့ၣ်လီၤ.

ကၠူလံယဲးစံစၢ်

ပှၤပၢရိမ့ၤအဘီအမုၢ်လၢ မုၢ်ထီၣ်တခီ မ့ၢ် သုးခိၣ်ဖးဒိၣ် ဖီဖ့ၣ် (Pompey) န့ၣ်လီၤ. အဝဲမၤပျီကွံာ် တမျိၤတမျာ်လၢ အအိၣ်လၢ မဲၤဒံၤထၢၣ်ရ့နယၢၣ် အပူၤတဖၣ်, ဒီးဒုးနၢၤကွံာ်စ့ၢ်ကီး ကီၢ်အၤစံ အစီၤပၤ န့ၣ်လီၤ. သုးခိၣ်ဖးဒိၣ် ဖီဖ့ၣ် မၤန့ၢ်စ့ၢ်ကီး ကီၢ်စူၤရံ, ကီၢ်ပၤလၤစတဲၣ် ပီၣ်လဲၣ်ကၢၢ်နံၤ တဖၣ်, ဒီးဖဲ ချ.ခ.န. ၆၃ နံၣ်န့ၣ်, မၤန့ၢ်ဝ့ၢ်ယရူၤရှလ့ၣ် န့ၣ်လီၤ. ဖဲန့ၣ်, အဝဲဖီၣ်န့ၢ် ယရူၤရှလ့ၣ် အစီၤပၤ လၢအမ့ၢ် အၤရံးစတိၣ်ဘူလူး ခံဂၤတဂၤ, ဒီးကမၤကတၢၢ်ကွံာ် ဟးစမိၤအဟံၣ်ဖိဃီဖိ အတၢ်ပၢတၢ်ပြး န့ၣ်လီၤ. အၤရံးစတိၣ်ဘူလူး ခံဂၤတဂၤ ဘၣ်တၢ်တွံၢ်အီၤလၢ ဖီဖ့ၣ် အလ့ၣ်ကဟၣ် လၢဝ့ၢ်ရိမ့ၤ အကျဲမုၢ်ခိၣ် န့ၣ်လီၤ. ဖဲန့ၣ်, ဖီဖ့ၣ် နီၤဖးဝဲ ဟးစမိၤနံယါ အဘီအမုၢ်လၢ ကီၢ်ဆၣ်ယဲၢ်ဘ့ၣ်, လၢအမ့ၢ် ယရူၤရှလ့ၣ်, ကၤတၤရၤ, အမၤသၢး, ယရံၤဃိ, ဒီး စဲးဖိရံး တဖၣ်န့ၣ်လီၤ.

ဖဲချ.ခ.န. ၅၉ နံၣ်န့ၣ်, စံစၢ်, ဖီဖ့ၣ်, ဒီး ခြံစၢး (Crassus) ပာ်ဖှိၣ်ထီၣ် အသးဒ်သိး ကဒုးအိၣ်ထီၣ် ပှၤပၢတၢ် သၢဂၤ သနူန့ၣ်လီၤ. ပှၤပၢတၢ်ပြးတၢ်လၢ ရိမ့ၤ အဘီအမုၢ် အပူၤတဖၣ် မုၢ်လၢ်ဝဲလၢ ပှၤကအိၣ်ထီၣ် တဂၤလၢ ကကဲထီၣ် ပှၤပၢတၢ် အဒိၣ်ကတၢၢ် န့ၣ်လီၤ. ဖဲ ချ.ခ.န. ၅၄ နံၣ်, ဖဲတၢ်ဒုးတၢ်ယၤ ကဲထီၣ်လၢ ဖီဖ့ၣ် ဒီး စံစၢ် အဘၢၣ်စၢၤ အခါ, ခြံစၢး နုာ်လီၤဆူ ဝ့ၢ်ယရူၤရှလ့ၣ် ဒီးဟံးန့ၢ်ကွံာ် တၢ်လုၢ်ဟံၣ် အတၢ်ထူးတၢ်တီၤ တဖၣ် န့ၣ်လီၤ. အၤတံၤဖ့ထၢၣ် (Antipater) လၢအမ့ၢ် ကီၢ်အံၤဒူၤမဲယၤ အစီၤပၤအံၤ, အိၣ်ဃူဒီး ဖီဖ့ၣ် တုၤလီၤလၢ ဖီဖ့ၣ် ဘၣ်တၢ်မၤနၢၤအီၤ တစု, ဝံၤ ပာ်ဖျါထီၣ်က့ၤ အတၢ်တီတၢ်လိၤလၢ စံစၢ် အအိၣ်န့ၣ်လီၤ. ဝံၤ အလီၢ်ခံ, ကီၢ်ဆၣ် ယဲၢ်ဘ့ၣ် လၢဖီဖ့ၣ် ဒုးကဲထီၣ်ဝဲအံၤ, စံစၢ် မၤဟးဂီၤကွံာ်အီၤဒီး ဒုးကဲထီၣ်က့ၤ တဘ့ၣ်ဃီ ဒီးပာ်ထီၣ် ပှၤပၢတၢ်လၢ အၤတံၤဖ့ထၢၣ် ဖဲ ချ.ခ.န. ၄၇ နံၣ်အပူၤ န့ၣ်လီၤ. အၤတံၤဖ့ထၢၣ် ဘၣ်တၢ်မၤသံ အီၤဖဲ ချ.ခ.န. ၄၃ နံၣ် ဖဲ စံစၢ် ဘၣ်တၢ်ကူၣ်သံအီၤ ဝံၤအလီၢ်ခံ န့ၣ်လီၤ. စံစၢ် အသကိး အၤထိနံၤ မၤနၢၤကွံာ် စံစၢ် အဒုၣ်အဒါ လၢအအိၣ်လၢ ကီၢ်ဟ့းလ့ၣ် ကလံၤစိး တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ပဝဲပာ်ထီၣ် အၤတံၤဖ့ထၢၣ် အဖိခွါ, ဟ့ၤရိာ် ဒီး ဖၤစဲ, လၢအကမ့ၢ် ပှၤပၢတၢ်လၢ ကီၢ်ကၤလံၤလါ အပူၤန့ၣ်လီၤ. (ကွၢ် မးသဲ ၁၄း၁, လူၤကၣ် ၃း၁ ဒီး ၁၉ တက့ၢ်). တုၤလီၤဖဲ ချ.ခ.န. ၄၀ နံၣ် ဖဲပှၤဖၤသံၤယၤ ဟဲနုာ်လီၤဒုး ကီၢ်စူၤရံ, ကီၢ်ပၤလၤစတဲၣ်, လၢကမၤစၢၤ ပှၤဟးစမိၤနံယါ တဖၣ်အဆၢကတီၢ်, ဟ့ၤရိာ် ဃ့ၢ်ကွံာ်ဆူ မၤစၤဒၤ လၢအအိၣ်လၢ ပီၣ်လဲၣ်သံ တကပၤ န့ၣ်လီၤ. အဝဲၢ်ပိာ်ခွါ, ဖၤစဲ, ဘၣ်တၢ်ဖီၣ်န့ၢ်အီၤ, ဒီး အကစၢ်ဒၣ်ဝဲ မၤသံလီၤက့ၤအသး န့ၣ်လီၤ.

ဝံၤအလီၢ်ခံ ဟ့ၤရိာ် လဲၤဆူ ဝ့ၢ်ရိမ့ၤ, ဒီးဖဲန့ၣ် ရိမ့ၤ အဘျီၣ်ဒိၣ် ခိၣ်နၢ် တဖၣ် ဒုးကဲထီၣ်အီၤလၢ ကီၢ်ယူဒၤ အစီၤပၤဖိ တဂၤ န့ၣ်လီၤ. လီၢ်ခံကတၢၢ် အၤထိနံၤ ဒီး အသုးမုၢ် မၤနၢၤကွံာ် ပှၤဖၤသံၤယၤ ဖိတဖၣ် ဒီး ပှၤစၤလူစံး ဖိတဖၣ်, ဒီးအိၣ်ဝဲဆိးဝဲ လၢ ဝ့ၢ်ယရူၤရှလ့ၣ် အပူၤဖဲ ချ.ခ.န. ၃၇ နံၣ်န့ၣ်လီၤ. ရိမ့ၤ ပၢဘၣ် ဟ့းလ့ၣ် အဘီအမုၢ် ဘူးကလၢာ် ဃၣ်ဃၣ်လံ န့ၣ်လီၤ. လီၢ်ခံကတၢၢ် အိၣ်တ့ၢ်က့ၤဒၣ် ကီၢ်အဲၤကူပတူး, လၢဘၣ် တၢ်ပၢအီၤလၢ နီၢ်ပၤမုၣ် ခလံၤယိၤဖဲးထရၣ် န့ၣ်လီၤ.

ဖဲ ကၠူလံယဲး စံစၢ် မၤနၢၤကွံာ် ဖီဖ့ၣ်ဝံၤအလီၢ်ခံ နီၢ်ပၤမုၣ် ခလံၤယိၤ ဖဲးထရၣ် ကဲထီၣ် စံစၢ် အသကိးန့ၣ်လီၤ. ဖဲစံစၢ် ဘၣ်တၢ်ကူၣ်သံအီၤဝံၤ အလီၢ်ခံ နီၢ်ပၤမုၣ် ခလံၤယိၤဖဲးထရၣ် ဃုကွၢ် မ့ၢ်မတဂၤ လၢအအိၣ်ဒီး တၢ်စိတၢ်ကမီၤ ဒိၣ်ကတၢၢ် လဲၣ်န့ၣ်လီၤ. ဖဲန့ၣ်အဆၢကတီၢ် ပှၤလၢအအိၣ်ဒီး တၢ်စိတၢ်ကမီၤ ဒိၣ်ကတၢၢ် န့ၣ် အိၣ်ဝဲသၢဂၤ လၢအမ့ၢ် အၤထိနံၤ, လဲၤဖံဒၢး (Lepidus) (ပှၤလၢအကဲ ကၠူလံယဲးစံစၢ် အပျဲၢ်), ဒီး အီးစထ့ဘံၤယၤ လၢအမ့ၢ် စံစၢ် အဖိဒိၣ်ခွါ ဒီး ကီးဖိဝဲ တဂၤန့ၣ်လီၤ. ပှၤသၢဂၤအံၤ မၤတၢ်ဃူတၢ်ဖိး တစိၢ်တလီၢ် ဒီး ဒုးကဲထီၣ် ပှၤပၢတၢ် သၢဂၤသနူ န့ၣ်လီၤ.

နီၢ်ပၤမုၣ်ခလံၤယိၤဖဲးထရၣ်

ဖဲ ချ.ခ.န. ၄၁ နံၣ်န့ၣ်, အၤထိနံၤ ထံၣ်လိာ်သးဒီး ခလံၤယိၤဖဲးထရၣ် လၢစံၤလံၤစံယါ အပူၤ, လၢအအိၣ်လၢ ကီၢ်အၤစံ ကလံၤထံး တကပၤ န့ၣ်လီၤ. ခလံၤယိၤဖဲးထရၣ် တမ့ၢ် ပှၤအဲၤကူပတူးမုၣ် တဂၤဘၣ်. အဝဲမ့ၢ် ပှၤမၤက့းဒနံမုၣ်, လၢအဂုာ်ကျဲးစၢး လၢကျဲအဘိဘိ ဒ်သိး အဘီအမုၢ် ကအိၣ်ဂၢၢ်ဆိးကျၢၤ ဆူညါ အဂီၢ် န့ၣ်လီၤ. ခလံၤယိၤဖဲးထရၣ် ဒိးတ့ဒိးဖျီ အသးဒီး အၤထိနံၤ ဒီး ဂုာ်ကျဲးစၢးဝဲ ဃုာ်ဒီး အၤထိနံၤ ဒ်သိး ကပၢဘၣ် ရိမ့ၤ အဘီအမုၢ် န့ၣ်လီၤ.

ဖဲထံလီၢ်ကီၢ်ပူၤ တၢ်ဒုးကဲထီၣ်လၢ အၤထိနံၤဒီး အီးစထ့ဘံၤယၤ အခါ, ခလံၤယိၤဖဲးထရၣ် ဟ့ၣ်ကူၣ်ဝဲ အၤထိနံၤ လၢကဆှၢ စီၤပၤဟ့ၤရိာ် လၢကလဲၤ ဒုးပှၤအၤရ့ဘံယၣ် ဖိတဖၣ် န့ၣ်လီၤ. တမ့ၢ်လၢ ကမၤစၢၤ အၤထိနံၤ အဂီၢ်ဘၣ်. ခလံၤယိၤဖဲးထရၣ် မုၢ်လၢ်လၢ ဘီမုၢ်တဘ့ၣ်ဒီးတဘ့ၣ် ကမၤစၢ်လီၤ လိာ်သကိး ဂံၢ်ဘါကဒဲကဒဲ, ဒီး ဖဲန့ၣ် အဲၤကူပတူး ကဒိၣ်စိက့ၤ လၢ ပှၤဖီခိၣ် န့ၣ်လီၤ. အတၢ်သုးတၢ်ကျဲၤ အံၤ မၤပူၤဖျဲး က့ၤ စီၤပၤဟ့ၤရိာ် အဘီအမုၢ်, မ့ၢ်လၢ အီးစထ့ဘံၤယၤ အသုးမုၢ်တဖၣ် မၤနၢၤကွံာ် အၤထိနံၤ ဒီး ခလံၤယိၤဖဲးထရၣ် အသုးမုၢ် လၢတၢ်ဒုးလၢ အဲးထံၤယၤ (Actium) အပူၤ ဖဲ ချ.ခ.န. ၃၁ နံၣ် အခါန့ၣ်လီၤ.