ဘၤဘူလိၣ်ဒီး အၤရှူၢ်အဘီအမုၢ်တဖၣ် (Babylon and Assyrian)

ဘၤဘူလိၣ်ဝ့ၢ်လၢပျၢၤ

ပှၤဘၤဘူလိၣ်ဖိဒီး ပှၤအၤရှူၢ်ဖိတဖၣ် အိၣ်ဆိးတၢ်လီၢ်မ့ၢ်ဝဲ မဲၤဆိၤဖိၤထ့မံယါ (Mesopotamia) လၢဟ့းလ့ၣ်အကျိာ် ဒီး အခီပညီမ့ၢ်ဝဲ "အိၣ်လၢထံကျိခံဘိ အကဆူး" န့ၣ်လီၤ. ထံကျိခံဘိန့ၣ် မ့ၢ်ဝဲ ထါကရံး ဒီး ယူၣ်ဖရ့တံ န့ၣ်လီၤ. လံာ်စီဆှံ တဲဖျါထီၣ်ဘၣ်ဃး ဝ့ၢ်လၢ အအိၣ်လၢ မဲၤဆိၤဖိၤထ့မံယါ တဖၣ်ဒီး ဘၤဘူလိၣ်ဒီး အၤရှူၢ်ခိၣ်နၢ် လၢအမံၤဟူသၣ်ဖျါ တဖၣ် အဂ့ၢ်စ့ၢ်ကီး န့ၣ်လီၤ. ကလုာ်ခံကလုာ်အံၤ မ့ၢ်ပှၤလၢ အမၤလီၤပှီၢ်ကွံာ် ကီၢ်အံၣ်စရ့လး ဒီး ကီၢ်ယူဒၤ သ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ.

ပှၤစူၤမရံ ဖိတဖၣ် (The Sumerians)

ပှၤလၢအအိၣ်ဆိး အဆိကတၢၢ်လၢ မဲၤဆိၤဖိၤထ့မံယါတဖၣ် အိၣ်ဆိးဝဲလၢ ကီၢ်အံၣ်ရး အကလံၤထံး တကပၤ န့ၣ်လီၤ. ပှၤအခီၣ်ထံးကတၢၢ် တဖုအံၤ ဘၣ်တၢ်သ့ၣ်ညါအီၤလၢ ပှၤစူၤမရံဖိတဖၣ် (Sumerians) န့ၣ်လီၤ. အဝဲသ့ၣ် အတၢ်ဆဲးတၢ်လၤ လုၢ်ဘၢကွံာ် ကလုာ်လၢ အအိၣ်ဘူးဒီး အဝဲသ့ၣ်တဖၣ် တကးဒံးဘၣ် လုၢ်ဘၢကွံာ် ပှၤအံၣ်စရ့လးဖိတဖၣ် ဒၣ်လဲာ်န့ၣ်လီၤ.

ပှၤစူၤမရံဖိတဖၣ် စးထီၣ်တ့ထီၣ်ခူ တ့ထီၣ်ဝ့ၢ် ဆံးဆံးဖိတဖၣ် လၢထံကျိ ထါကရံး ဒီး ယူၣ်ဖရ့တံ ဖဲ ချ.ခ.န. ၇၀၀၀ နံၣ်အလီၢ်ခံ န့ၣ်လီၤ. အဝဲသ့ၣ်ဒုးအိၣ်ထီၣ် အတၢ်ပၢတၢ်ပြး အကျိၤအကျဲ ခီဖျိ အကစၢ်ယွၤ တဂၤ အတၢ်လုၢ်ဟံၣ်, ဒီးမ့ၢ်ဝဲဒၣ် ထံရူၢ်ကီၢ်သဲး, မုၢ်ကျိၤဝဲၤကွာ် ဒီး တၢ်ဘူၣ်တၢ်ဘါ အလီၢ်ခၢၣ်သး န့ၣ်လီၤ. ဝ့ၢ်တဝ့ၢ်စုာ်စုာ် ဘၣ်တၢ်ပၢအီၤလၢ ကီၣ်ကးတဖု လၢဘၣ်တၢ်ပၢဆှၢအီၤလၢ စကီၤတဂၤ န့ၣ်လီၤ. အစကီၤတဂၤန့ၣ် မ့ၢ်စ့ၢ်ကီး ပှၤလုၢ်တၢ်အဒိၣ် တဂၤ, လၢအပၢဆှၢတၢ်လၢ တၢ်လုၢ်ဟံၣ် အပူၤစ့ၢ်ကီး န့ၣ်လီၤ. တၢ်လုၢ်ဟံၣ်န့ၣ် မ့ၢ်ဝ့ၢ်အလီၢ်ခၢၣ်သး လၢတၢ်ဘူၣ်တၢ်ဘါ အဂီၢ်, တၢ်ကူၣ်ဘၣ်ကူၣ်သ့ အဂီၢ်, ဒီး တၢ်ပၢတၢ်ဆှၢ အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.

ပှၤက့ၤစ့ၤဖိ အဝ့ၢ်အူၢ် (Ur of the Chaldees)

ပှၤစူၤမရံဖိ အဝ့ၢ်လၢပျၢၤအကျါ တဖျၢၣ်မ့ၢ် ဝ့ၢ်အူၢ် န့ၣ်လီၤ. ဝ့ၢ်တဖျၢၣ်အံၤ မ့ၢ်ဝ့ၢ်လၢ အရ့ဒိၣ်ကတၢၢ်တဖျၢၣ် လၢပှၤစူၤမရံ ဖိတဖၣ်အဂီၢ် လၢတဘျုးနံၣ် အတီၢ်ပူၤ န့ၣ်လီၤ. လံာ်စီဆှံအပူၤ တၢ်ကိးအီၤလၢ "ပှၤက့ၤစ့းဖိ အဝ့ၢ်အူၢ်" (၁မိၤ ၁၁း၂၈) န့ၣ်လီၤ. ဝ့ၢ်အံၤမ့ၢ် စီၤတ့ရၤဒီး စီၤအၤဘြၤဟၣ်အဝ့ၢ်, ပှၤဧ့ၤဘြံၤဖိ တဖၣ် အပၢ်ဖးဒိၣ် အဝ့ၢ်န့ၣ်လီၤ (၁မိၤ ၁၁း၂၈ - ၃၁).

ဝ့ၢ်အံၤ အိၣ်လၢ ထံကျိ ယူၣ်ဖရ့တံ အကၢၢ်ခိၣ်, ဒီးမ့ၢ်တၢ်ကူၣ်လဲၤမၤကၤ အလီၢ်ခၢၣ်သး, ဒီးမ့ၢ်စ့ၢ်ကီး လီၢ်ခၢၣ်သးလၢ တၢ်ဘါကစၢ်စ့ (Sin) ဒီးကစၢ်မုၣ် န့ကၢၤ (Nin-gal) အလီၢ်န့ၣ်လီၤ.

ပှၤအၤခးဖိ (Akkadians)

ပှၤအၤခးဖိတဖၣ် အိၣ်ဝဲဆိးဝဲလၢ မဲၤဆိၤဖိၤထ့မံယါ အခၢၣ်သးတခီ, ဒီးအဝဲသ့ၣ် အတၢ်ဆဲးတၢ်လၤ န့ၣ် အပတီၢ် ထီန့ၢ်ဒံး ကလုာ်ဂၤတဖၣ် ဒံးန့ၣ်လီၤ. ပှၤအၤခးဖိတဖၣ် မ့ၢ်ပှၤလၢ အတ့ဟံၣ်တ့ဃီသ့, ဒီး မ့ၢ်ပှၤလၢ အဒုးတၢ်သ့ တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ဒ်ပှၤစူၤမရံဖိတဖၣ် အသိး ပှၤအၤခးဖိတဖၣ် တ့ထီၣ် အဝ့ၢ်ဒီး ပာ်ဝဲဒၣ် တၢ်လုၢ်ဟံၣ်လၢ ဝ့ၢ်ခၢၣ်သး တီတီ န့ၣ်လီၤ. အၤခးအံၤ ဟဲလီၤစၢၤလီၤသွဲၣ်လၢ ဝ့ၢ်အမံၤလၢ အၤက့း (Agade) န့ၣ်လီၤ.

လီၢ်ခံကတၢၢ် ပှၤအၤခးဖိ အဝ့ၢ်တဖၣ် ဘၣ်တၢ်ပၢအီၤလၢ ပှၤဧ့ၤလၣ် (Elam) ဖိတဖၣ် လၢအအိၣ်လၢ မုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံး တခီန့ၣ်လီၤ. ဖဲ ချ.ခ.န. ၂၃၀၀ နံၣ်အခိၣ်အဃၢၤ န့ၣ်, အၤခးအစီၤပၤ စၤကိၤ (Sargon) ထီဒါက့ၤ ပှၤဧ့ၤလၣ်ဖိတဖၣ် ဒီး မၤဃူမၤဖိးက့ၤ ပှၤအၤခးဖိ တဖၣ်လၢ အတၢ်ပၢတၢ်ဆှၢ အဖီလာ်န့ၣ်လီၤ.

စၤကိၤစီၤပၤအစၢၤ အိၣ်မူအိၣ်ဂဲၤဘၣ်ထဲ သၢစိၤန့ၣ်လီၤ. ဝံၤအလီၢ်ခံ အဝဲသ့ၣ် ဘၣ်အိၣ်က့ၤလၢ ဝ့ၢ်အူၢ် အတၢ်ပၢတၢ်ဆှၢအဖီလာ် လၢအနံၣ် ခံကယၤ အတီၢ်ပူၤ န့ၣ်လီၤ. ဘၣ်ဆၣ် လီၢ်ခံကတၢၢ် ဘၣ်အိၣ်ကဒါက့ၤလၢ ပှၤဧ့ၤလၣ်ဖိတဖၣ် အတၢ်ပၢ အဖီလာ် န့ၣ်လီၤ.

ပှၤဘၤဘူလိၣ်ဖိအခီၣ်ထံးတဖၣ် (The Early Babylonians)

ဖဲ ချ.ခ.န. ၂၀၀၀ အခိၣ်အဃၢၤန့ၣ် ပှၤဘၤဘူလိၣ်ဖိတဖၣ် နုာ်လီၤဒုးန့ၢ် မဲၤဆိၤဖိၤထ့မံယါလၢ ပှၤဧ့ၤလၣ်ဖိ တဖၣ်အစုပူၤ ဒီးစးထီၣ် ဒိၣ်စိဒိၣ်ကမီၤ ဝဲဖဲန့ၣ် န့ၣ်လီၤ. ဘၤဘူလိၣ် အစီၤပၤ လၢအမ့ၢ် ဟၤမူၤရၤဘံၤ (Hammurabi) အိၣ်ဖျါထီၣ်ဝဲဒ် ပှၤလၢအပၢ ထံကျိခံဘိ အကဆူး တၢ်လီၢ်တဖၣ် န့ၣ်လီၤ. ဟၤမူၤရၤဘံၤ မၤဃူမၤဖိးက့ၤ ခူဝ့ၢ်လၢအအိၣ်လၢ မဲၤဆိၤဖိၤထ့မံယါ တဖၣ်ဒ် စၤကိၤ မၤတ့ၢ်ဝဲလၢ အပူၤကွံာ် အသိးန့ၣ်လီၤ.

ပှၤအၤရှူၢ်ဖိ အခီၣ်ထံးတဖၣ် (The Early Assyrians)

ပှၤအၤရှူၢ်ဖိ တဖၣ် အိၣ်ဝဲလၢ မဲၤဆိၤဖိၤထ့မံယါ အမုၢ်ထီၣ်ကလံၤစိး တကပၤ န့ၣ်လီၤ. အဝဲသ့ၣ် မ့ၢ်ကလုာ်လၢ အအဲၣ်တၢ်ဒုးတၢ်ယၤ န့ၣ်လီၤ. ပှၤတကလုာ်အံၤ အိၣ်ဆိးတ့ၢ်လံလၢ တၢ်လီၢ်ဖဲန့ၣ် တချုးလၢ စီၤပၤ စၤကိၤ မၤဃူမၤဖိးဒံး မဲၤဆိၤဖိၤထ့မံယါ လာ်ခီ တကပၤ ဒံးဘၣ်ဒၣ်လဲာ် န့ၣ်လီၤ. အဝဲသ့ၣ် မ့ၢ်ပှၤလၢ အပာ်ကဖၢလၢအသးဒီး မ့ၢ်ပှၤလၢ အသဘျ့တဖၣ် န့ၣ်လီၤ. အဝဲသ့ၣ် မ့ၢ်ပှၤလၢ အပာ်ကဖၢလၢ အသးလၢ အတၢ်လီၤစၢၤ တဖၣ်အဃိ အဝဲသ့ၣ် ကွဲးနီၣ်ဝဲ အစီၤပၤ တဖၣ် အတၢ်လီၤစၢၤ မူာ်မူာ်နီၢ်နီၢ် န့ၣ်လီၤ.

အတၢ်ကွဲးနီၣ်အပူၤ ဒုးနဲၣ်ဖျါထီၣ်ဝဲလၢ ပှၤအၤရှူၢ်ဖိတဖၣ် စးထီၣ်မၤလဲၢ်ထီၣ် အကီၢ်ဖဲ ဟၤမူၤရၤဘံၤ အစၢၤ ကတၢၢ်ကွံာ်ဝဲ တစိၢ်ဖိ အလီၢ်ခံန့ၣ်လီၤ. ကလုာ်လၢ မုၢ်ထီၣ်တဖု လၢအမ့ၢ် ပှၤခၤစံး (Kassites) ဖိတဖၣ် နုာ်လီၤဒုးန့ၢ် ဝ့ၢ်ဘၤဘူလိၣ် ဖဲ ချ.ခ.န. ၁၇၅၀ နံၣ်အခိၣ်အဃၢၤ ဝံၤ အဝဲသ့ၣ်စးထီၣ်ဒုးတၢ်ဒီး ပှၤအၤရှူၢ်ဖိ တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ဒီးအတၢ်ဒုးန့ၣ် ကတၢၢ်ဝဲဖဲ ချ.ခ.န. ၁၂၁၁ နံၣ် န့ၣ်လီၤ. တၢ်ဒုးလၢ ပှၤခၤစံးဖိတဖၣ်ဒီး ပှၤအၤရှူၢ်ဖိတဖၣ်အံၤ မ့ၢ်တၢ်ဆၢကတီၢ် တကတီၢ်ဃီဒီး ပှၤအံၣ်စရ့လးဖိ တဖၣ်ကဲကုၢ်လၢ ကီၢ်အဲၤကူပတူး အခါ, အဝဲသ့ၣ် အတၢ်ဟးထီၣ်, ဒီး အတၢ်ဒုးန့ၢ် ကီၢ်ကနၤဟၣ် ဒီး စံၣ်ညီၣ်ကွီၢ် အခီၣ်ထံး တဖၣ်အစိၤ န့ၣ်လီၤ. မ့ၢ်စ့ၢ်ကီး တၢ်ဆၢကတီၢ် လၢ ကီၢ်အဲၤကူပတူး စးထီၣ်မၤလဲၢ်ထီၣ် အကီၢ် န့ၣ်လီၤ. အဃိ ဘီမုၢ်သၢဘ့ၣ် လၢအမ့ၢ် အၤရှူၢ်, ဘၤဘူလိၣ်, ဒီး အဲၤကူပတူး တဖၣ် ဂူာ်လိာ်သး အတၢ်စိတၢ်ကမီၤ ဖဲစိၤဆၢကတီၢ် ဖဲန့ၣ် န့ၣ်လီၤ.

ရှၤလမၤန့စ့ၢ် တၢတဂၤ (Shalmanesar I) ချ.ခ.န. ၁၃၀၀ နံၣ်အခိၣ်အဃၢၤ

ပှၤအၤရှူၢ်အစီၤပၤ လၢဒုးနၢၤတၢ် အခီၣ်ထံးကတၢၢ်တဂၤ မ့ၢ်ဝဲ ရှၤလမၤန့စ့ၢ် တၢတဂၤ (Shalmanesar I), ဒီးဒုးကဲထီၣ် အဝ့ၢ်ခိၣ်လၢ ခၤလၤ (Calah) န့ၣ်လီၤ. ရှၤလမၤန့စ့ၢ် မၤလဲၢ်ထီၣ်အကီၢ်တုၤလၢ ထံကျိယူၣ်ဖရ့တံ အဝၢ်ဘးခီ, ဒီးအဖိခွါ ထါကလး နံနံး (Tiglath-Ninib) ဒုးန့ၢ် ဝ့ၢ်ဘၤဘူလိၣ် န့ၣ်လီၤ. မ့ၢ်လၢ ပှၤဟ့းထး (Hittities) ဖိတဖၣ် အတၢ်မၤစၢၤအဃိ, ထါကလး နံနံး အဖိခွါ ဒုးအိၣ်ထီၣ် ထံလီၢ်ကီၢ်ပူၤ တၢ်ဒုး လၢအဒုးလီၤဖး ကီၢ်အၤရှူၢ် န့ၣ်လီၤ. ဘၣ်ဆၣ် ပှၤအၤရှူၢ်အခိၣ် အနၢ်လီၢ်ခံတဖၣ် မၤဃူမၤဖိးက့ၤ အထံအကီၢ် လၢကဒုးထီဒါ အဒုၣ်အဒါ အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. ဖဲလံာ်စီဆှံ ယၢၤထီၣ် အၤရှူၢ်အမံၤအဆၢကတီၢ် အၤရှူၢ်အသုး အဂံၢ်အဘါ အိၣ်အါမးလံ န့ၣ်လီၤ.

ခါစံးအစီၤပၤလၢ ဘၤဘူလိၣ် အလီၢ်ခံကတၢၢ်တဂၤ ဒုးနၢၤ ဒီး နီၣ်ဟးထီၣ်ကွံာ် ပှၤအၤရှူၢ်ဖိတဖၣ်လၢ အလီၢ်အကျဲ ဖဲ ချ.ခ.န. ၁၂၁၁ နံၣ်န့ၣ်လီၤ. ဖဲန့ၣ်, ဘီမုၢ်ခံဘ့ၣ် လၢအမ့ၢ် ဘၤဘူလိၣ် ဒီးအၤရှူၢ် အဘၢၣ်စၢၤ တၢ်ဖ့ၣ်ဆၢ အိၣ်ထီၣ်ဒိၣ်ထီၣ် ဒီး ဂုာ်ကျဲးစၢး ဝဲလၢ အတၢ်စိတၢ်ကမီၤ ကဒိၣ်ထီၣ် အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.

စီၤပၤနဘူၤကးန့စၢ် တၢတဂၤ (Nebuchadnezzar I) ချ.ခ.န. ၁၁၃၅ နံၣ်အခိၣ်အဃၢၤ

ပှၤဘၤဘူလိၣ် ဖိတဖၣ် နီၣ်ဟးထီၣ် ကွံာ် ခၤစံး အစီၤပၤ လၢ ချ.ခ.န. ၁၂၀၇ နံၣ်ဒီး ဒုးကဲထီၣ် က့ၤ စီၤပၤလၢ ဟံၣ်ဖိဃီဖိ အသီတဒူၣ် န့ၣ်လီၤ. စီၤပၤဃုဂၤတဂၤ လၢ ဟံၣ်ဖိဃီဖိ အသီတဒူၣ်အံၤအကျါ န့ၣ် မ့ၢ်ဝဲ စီၤပၤနဘူၤကးန့စၢ် တၢတဂၤ, လၢအစးထီၣ် အတၢ်ပၢတၢ်ပြး ဖဲ ချ.ခ.န ၁၃၁၅ နံၣ်အခိၣ်အဃၢၤ န့ၣ်လီၤ. အဝဲမ့ၢ် ရှူကွံာ် အါဘျီလၢ ပှၤအၤရှူၢ်ဖိတဖၣ် အစုပူၤ ဘၣ်ဆၣ် အဝဲမ့ၢ် စီၤပၤတဂၤလၢ အမၤလဲၢ်ထီၣ် အထံအကီၢ် န့ၢ်ဝဲ တဂၤန့ၣ်လီၤ. အဝဲဒုးဆီၣ်ဖျိးကွံာ်စ့ၢ်ကီး ပှၤဧ့ၤလၣ်ဖိ တဖၣ်လၢ အထံအကီၢ် မုၢ်ထီၣ်ကီၢ်ဆၢ တကပၤ န့ၣ်လီၤ. အဖိခွါ ဒီးအလံၤခွါ တဖၣ် ဒုးနၢၤစ့ၢ်ကီး အၤရှူၢ်အတၢ်လီၢ်တၢ်ကျဲ တဖၣ်န့ၣ်လီၤ.

စီၤပၤ တံးကလးပလ့စ့ၢ် တၢတဂၤ (Tiglath-Pilesar I) ချ.ခ.န. ၁၁၀၀ နံၣ်အခိၣ်အဃၢၤ

အၤရှူၢ်အစီၤပၤ တံးကလးပလ့စ့ၢ် ဒုးနၢၤဝဲ ကလုာ်ဒူၣ်တဖၣ်လၢ အအိၣ်ဘူးဒီး အီၤတဖၣ် ဖဲအပၢတၢ် အစိၤ န့ၣ်လီၤ. အဝဲနုာ်လီၤ တုၤဆူ ဘၤဘူလိၣ် ဖိတဖၣ် အခၢၣ်သး ဒီးဟံးန့ၢ် ဝ့ၢ်ဘၤဘူလိၣ် လၢတၢ်ဆၢကတီၢ် စှၤကိာ်ဖိ အတီၢ်ပူၤ န့ၣ်လီၤ. ဖဲအဝဲပၢတၢ်အစိၤ ဒုးကဲထီၣ် ကဒါက့ၤ ဝ့ၢ်အၤရှူၢ်လၢ အဝ့ၢ်ခိၣ် န့ၣ်လီၤ. အံၣ်စရ့လး အစီၤပၤ, စီၤပၤစီၤစီလူး ကဲထီၣ်စီၤပၤဖဲ အစိၤအဆၢကတီၢ် ဖဲန့ၣ် န့ၣ်လီၤ.

လၢအနံၣ်ခံကယၤ အတီၢ်ပူၤ ဘၤဘူလိၣ် ဒီးအၤရှူၢ် တဖၣ် အိၣ်ဝဲဒၣ် လၢ တၢ်ကီတၢ်ခဲ အဆၢကတီၢ် န့ၣ်လီၤ. ထံလီၢ်ကီၢ်ပူၤ တၢ်ဒုးကဲထီၣ်လၢ ပှၤခံဖု အံၤအဘၢၣ်စၢၤ လၢကမၤဆံးလီၤစှၤလီၤ အဝဲသ့ၣ် အဂံၢ်အဘါ ဒီးလၢ ကဟ့ၣ်ဆူၣ် ထီၣ်အဝဲသ့ၣ် အသးလၢ ကဒုးနၢၤ တၢ်န့ၣ်လီၤ. ဖဲကလုာ်ဖးဒိၣ်ခံဖုအံၤ ဂုာ်ကျဲးစၢး လၢတၢ်ကီတၢ်ခဲ အဆၢကတီၢ် ကီၢ်အံၣ်စရ့လး အိၣ်မုာ်အိၣ်ခုၣ်ဝဲလၢ စီၤပၤဒၤဝံး ဒီး စီၤပၤရှလိၤမိၤ အတၢ်ပၢတၢ်ပြး အဖီလာ် န့ၣ်လီၤ.

စီၤပၤ တံးကလးပလ့စ့ၢ် ခံဂၤတဂၤ (ချ.ခ.န. ၉၅၀ နံၣ်အခိၣ်အဃၢၤ) စးထီၣ် စီၤပၤ အတၢ်ပၢတၢ်ပြး အသီလၢ ကီၢ်အၤရှူၢ်အပူၤ န့ၣ်လီၤ. စီၤပၤလၢ တံးကလးပလ့စ့ၢ် အလီၢ်ခံတဖၣ် မၤဂ့ၤထီၣ်က့ၤ အဘီအမုၢ် ဒီး မၤလဲၢ်ထီၣ်စ့ၢ်ကီး အဘီအမုၢ် န့ၣ်လီၤ.

အၤရှူၢ်အစီၤပၤ လၢခံတဂၤ မ့ၢ်ဝဲ အၤရှူၤနၤစံၤဖါ ခံဂၤတဂၤ (Ashurnasirpal II) လၢအပၢတၢ်ဖဲ ချ.ခ.န. ၈၈၃ နံၣ် တုၤ ၈၅၉ နံၣ်န့ၣ်လီၤ. စီၤပၤအၤရှူၤနၤစံၤဖါ အံၤ တီခိၣ်ရိာ်မဲ အသုးမုၢ်ဒီး ဒုးတၢ်ဒီး ပှၤအၤရၤမံ ဖိတဖၣ် (Arameans) လၢကလံၤစိးတကပၤ ဝံၤ ဆဲးလဲၤ ကဒီးဆူ မုၢ်နုာ်တကပၤ ဆူပီၣ်လဲၣ်ဖးဒိၣ် မဲးဒံးထၢၣ်ရ့နယၢၣ် အကၢၢ်ခိၣ် တကပၤန့ၣ်လီၤ. စီၤပၤ အၤရှူၤနၤစံၤဖါ ဃ့ဆူၣ် ဝ့ၢ်လၢ အဒုးနၢၤဝဲတဖၣ် လၢတၢ်ခိတၢ်သွဲ ဒိၣ်ဒိၣ်မုၢ်မုၢ်, ဒီးစိာ်မၢကဲကုၢ်စ့ၢ်ကီး စီၤပၤတဖၣ်ဆူ အဝ့ၢ်ခိၣ် နံၤနဝ့ န့ၣ်လီၤ. အဝဲဒုးတၢ်အဆၢကတီၢ် န့ၣ် မ့ၢ်ဝဲဖဲ စီၤပၤအဃၤစယၤ ဒီး နီၢ်ဧသၤလယၤ ပၢ ကီၢ်ယူဒၤ အဆၢကတီၢ် န့ၣ်လီၤ (၂ကွဲး ၂၂း၁၀). အဝဲမၤဂ့ၤထီၣ်က့ၤစ့ၢ်ကီး အၤရှူၢ်အဝ့ၢ်ခိၣ် လီၢ်လံၤ ခၤလၤ န့ၣ်လီၤ.

အၤရှူၢ်အစီၤပၤ လၢခံတဂၤမ့ၢ်ဝဲ ရှၤလမၤန့စ့ၢ် ခံဂၤတဂၤ (Shalmaneser II) (ချ.ခ.န. ၈၅၈ - ၈၂၄ နံၣ်), လၢအဆဲးဒုးတၢ်ဆူမဲာ်ညါ လၢအပၢ်ဒုးတ့ၢ်လံ တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. အဝဲအခိၣ်ဃၣ်ဃီၤဆူ ကလံၤထံးတကပၤ ဆူဘီမုၢ်လၢ အလီၤဖးခံဘ့ၣ် လၢအမ့ၢ် ကီၢ်အံၣ်စရ့လး ဒီး ကီၢ်ယူဒၤ န့ၣ်လီၤ. ဖဲန့ၣ်အဆၢကတီၢ် အံၣ်စရ့လး အစီၤပၤ အၤဃာ် ဒီး ဒၤမ့စ့း အစီၤပၤ ဘ့ၣ်ဟဒး ပာ်ဖှိၣ်ထီၣ်အသးလၢ ကဒုးထီဒါက့ၤ ပှၤအၤရှူၢ်ဖိ တဖၣ်အဂီၢ် န့ၣ်လီၤ (၁စီၤပၤ ၂၀း၁၃ - ၃၄). ပှၤလၢအထီၣ် စီၤပၤအၤဃာ် အလီၢ်, စီၤယ့ၤဟူ, ဟ့ၣ်လီၤကွံာ် အသးလၢ အၤရှူၢ်အဖီလာ် န့ၣ်လီၤ.

ဖဲစီၤပၤလၢ အထီၣ်က့ၤ ရှၤလမၤန့စ့ၢ် အလီၢ်လၢခံတဖၣ်အစိၤ အခါ အၤရှူၢ်အဘီအမုၢ် လီၤက့ၤဝဲ တဆီဘၣ်တဆီ န့ၣ်လီၤ. အဖိခွါ စီၤပၤ ရှၤရှံၤအဒး (Shamshi Adad V) (ချ.ခ.န. ၈၂၃ - ၈၁၁ နံၣ်), မၤနၢၤ ဘၤဘူလိၣ်အသိၣ်မှံၤလၢ အမ့ၢ် ပှၤဧ့ၤလၣ်ဖိတဖၣ်, ဒီးကလုာ်ဒူၣ်လၢ အအိၣ်လၢ မုၢ်ထီၣ် တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. စီၤပၤလၢခံတဂၤ ဂုာ်ကျဲးစၢးလၢ အၤရှူၢ်ဒီးဘၤဘူလိၣ် ကအိၣ်ဃူအိၣ်ဖိးဝဲ အဂီၢ်ခီဖျိ ဟဲစိာ်နုာ်ဝဲ ဘၤဘူလိၣ် အတၢ်ဘူၣ်တၢ်ဘါဆူ ဝ့ၢ်နံၤနဝ့ အပူၤန့ၣ်လီၤ. ဘၣ်ဆၣ် အတၢ်ဖံးတၢ်မၤ တကဲထီၣ်လိၣ်ထီၣ်ဘၣ်. ပှၤဘၤဘူလိၣ်ဖိတဖၣ် ထီဒါက့ၤအီၤအဃိ တၢ်သၣ်ဝံၤလီၤဒိ တဖၣ်အိၣ်ထီၣ်, ဒီး တၢ်ဆံးလီၤစှၤလီၤ တဖၣ် အိၣ်ထီၣ်လၢ ပှၤအၤရှူၢ်ဖိတဖၣ် အသိးအကျါ န့ၣ်လီၤ.

စီၤပၤ တံးကလးပလ့စ့ၢ် သၢဂၤတဂၤ (Tiglath-Pileser III) (ချ.ခ.န. ၇၄၈ - ၇၂၇နံၣ်), (၂စီၤပၤ ၁၉း၂၉) မၤဂ့ၤထီၣ်က့ၤ အၤရှူၢ်အတၢ်မုၢ်လၢ်လၢ ကကဲထီၣ် ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ် ဘီမုၢ်န့ၣ်လီၤ. အဝဲဒုးန့ၢ်ကဒါက့ၤ ဘၤဘူလိၣ် အလီၢ်အကျဲတဖၣ်, ဒုးန့ၢ်ကဒါက့ၤ အၤရၤမံ ဖိတဖၣ်အဝ့ၢ်, ဒီးဆှၢက့ၤ အၤရှူၢ်အသုး မုၢ်ဆူ ကီၢ်ဖၤလၤစတဲၣ် အပူၤ န့ၣ်လီၤ. ဖဲ ချ.ခ.န. ၇၃၂ နံၣ်န့ၣ်, တံးကလးပလ့စ့ၢ် မၤန့ၢ် ကီၢ်အံၣ်စရ့လး ဒီး ဝ့ၢ်ဒၤမ့ၤစ့း သ့ၣ်တဖၣ်, ဒီးပာ်ထီၣ် စီၤဟိၤရှ့လၢ ကကဲထီၣ် စီၤပၤလၢ အၤရှူၢ်အခၢၣ်စး န့ၣ်လီၤ (၂စီၤပၤ ၁၅ တုၤ ၁၆).

အၤရှူၢ်ဒီးဘၤဘူလိၣ်အဘီအမုၢ်

အံၣ်စရ့လးအတၢ်လီၤပှီၢ်

အံၣ်စရ့လး အစီၤပၤ စီၤဟိၤရှ့ ကူၣ်တၢ်ထီဒါ စီၤပၤလၢ အထီၣ် တံးကလးပလ့စ့ၢ် အလီၢ်, စီၤပၤရှၤလမၤန့စ့ၢ် ယဲၢ်ဂၤတဂၤ (Shalmaneser V) န့ၣ်လီၤ. အဝဲမၤ သိၣ်မှံၤ အတၢ်မၤဒီး ကီၢ်အဲၤကူပတူး ဒီး ပာ်ပတုာ် အတၢ်ဟ့ၣ်ခိၣ်ဖးဆူ အၤရှူၢ် အစီၤပၤ အအိၣ်န့ၣ်လီၤ. လၢတၢ်န့ၣ်အဃိ, စီၤပၤရှၤလမၤန့စ့ၢ် ဒုးတၢ်ဒီးအီၤ, ဖီၣ်န့ၢ်အီၤ, ဒီးလဲၤထီၣ်ဆူ ရှၤမရံ, ဒီးကဝီၤဃာ်အီၤ သၢနံၣ်န့ၣ်လီၤ. စီၤပၤရှၤလမၤန့စ့ၢ် သံဖဲ တချုးရှၤမရံ ဟ့ၣ်လီၤကွံာ်သးဆူ အၤရှူၢ်အစုပူၤ အဆၢကတီၢ် ဖဲ ချ.ခ.န. ၇၂၁ နံၣ်န့ၣ်လီၤ (၂စီၤပၤ ၁၇).

ဖဲအၤရှူၢ်အစီၤပၤ အသီတဂၤ လၢအမ့ၢ်စီၤပၤစၤကိၤ (ချ.ခ.န. ၇၂၂ - ၇၀၅ နံၣ်) ကဲထီၣ်က့ၤစီၤပၤ အဆၢကတီၢ်, မ့ၢ်နံၣ်အကတၢၢ်လၢ ကီၢ်အံၣ်စရ့လး အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. အၤရှူၢ်အစီၤပၤ စိာ်မၢကဲကုၢ် ပှၤအံၣ်စရ့လးဖိ တဖၣ်လၢ အကီၢ်ဒၣ်ဝဲ ဆူ အၤရှူၢ်အပူၤ န့ၣ်လီၤ. ပှၤအံၣ်စရ့လးဖိ အဒူၣ်တဖၣ် အံၤ တဟဲက့ၤကဒါက့ၤဆူ ကီၢ်တၢ်စံးပာ်အပူၤ နီတစုလၢၤဘၣ် (၂စီၤပၤ ၁၇း၂၃).

ယူဒၤအတၢ်လီၤပှီၢ်

စီၤပၤရှၤလမၤန့စ့ၢ်, ဒီးစီၤပၤထီၣ်အလီၢ်လၢခံတဂၤ, စီၤပၤစၤကိၤ (ချ.ခ.န. ၇၂၂ - ၇၀၅ နံၣ်), ဒီး စီၤပၤ စါနၤခၤရံး (Sennacherib) (ချ.ခ.န. ၇၀၅ - ၆၈၁ နံၣ်), ဒုးတၢ်ဒီး ပှၤလၢ အထီဒါအီၤ တဖၣ်ဝံၤ အလီၢ်ခံ မၤနၢၤကွံာ် ကီၢ်အံၣ်စရ့လး န့ၣ်လီၤ (၂စီၤပၤ ၁၇း၂၄ - ၁၈း၁၂). စီၤပၤ စါနၤခၤရံး ကဝီၤဃာ် ဝ့ၢ်ယရူၤရှလ့ၣ် ဒီး ဃ့ဝဲလၢ ဝ့ၢ်ယရူၤရှလ့ၣ် ကဟ့ၣ်လီၤအသးလၢ အစုပူၤ န့ၣ်လီၤ (၂စီၤပၤ ၁၈). ဘၣ်ဆၣ် အဝဲဘၣ်သုးကဒါက့ၤ ဆူအလီၢ်ခံ ဒ်သိး ကဒုးတၢ်ဒီး စီၤပၤမရိဒး ဘၤလၤဒၤ (Merodach-baladan), ဘၤဘူလိၣ် အစီၤပၤလၢ အထီဒါက့ၤ အၤရှူၢ်အဘီအမုၢ် န့ၣ်လီၤ.

ဘၤဘူလိၣ် ဖိတဖၣ် အိၣ်တ့ၢ်လၢ အၤရှူၢ်အဘီအမုၢ် အတၢ်ပၢတၢ်ပြး အဖီလာ် စးထီၣ်လၢ ချ.ခ.န. ၁၁၀၀ နံၣ်လံၤလံၤလံ အဃိ, ဘၤဘူလိၣ်ဖိတဖၣ် ဟံးန့ၢ်တၢ်ခွဲးတၢ်ယာ်အံၤ ဒ်သိး ကမၤန့ၢ် က့ၤ တၢ်သဘျ့ လၢအၤရှူၢ်အတၢ်ပၢတၢ်ပြး အဖီလာ် န့ၣ်လီၤ. အၤရှူၢ်အစီၤပၤ စါနၤခၤရံး မၤနၢၤကွံာ် ဘၤဘူလိၣ် အစီၤပၤ မရိဒး ဘၤလၤဒၤ, ဘၣ်ဆၣ် ဘၤဘူလိၣ် အစီၤပၤလၢ အဂံၢ်ဆူၣ်အဘါဆူၣ် ဒိၣ်န့ၢ် စီၤပၤမရိဒး ဘၤလၤဒၤ လၢအမ့ၢ် စီၤပၤ နဘိၤဖိၤလါစၢ် (Nabopolassar) ကဲထီၣ်က့ၤ စီၤပၤန့ၣ်လီၤ. အဝဲမ့ၢ်စီၤပၤလၢ အမၤဃူမၤဖိးက့ၤ ဘၤဘူလိၣ် အဘီအမုၢ်, ဒီးမၤဒိၣ်ထီၣ်က့ၤ ဘၤဘူလိၣ် အလၤကပီၤ န့ၣ်လီၤ. စီၤပၤ နဘိၤဖိၤလါစၢ် အဖိခွါ စီၤပၤနဘူၤကးန့စၢ် ခံဂၤတဂၤ (Nebuchadnezzar II) တီခိၣ်ရိာ်မဲ အသုးမုၢ် ဒ်သိးကဒုးတၢ်ဒီး အဲၤကူပတူး အစီၤပၤ ဖၤရိၤနကိၤ, စီၤပၤလၢ အဲၣ်ဒိး ဟံးန့ၢ် တၢ်စိတၢ်ကမီၤ လၢ အၤရှူၢ်အဘီအမုၢ်လၢ အဂံၢ်အဘါ စၢ်လီၤအဖီခိၣ် န့ၣ်လီၤ. အဝဲသ့ၣ် သုးမုၢ်ခံဖု ထံၣ်လိာ်အသးလၢ ကၢ်ကမံၣ် ဖဲ ဘၤဘူလိၣ် မၤနၢၤကွံာ် အဲၤကူပတူး, ဒီးတၢ်ဒုးတဘျီအံၤ မ့ၢ်တၢ်ဒုး အဒိၣ်ကတၢၢ် တဖၣ်အကျါ တခါလၢ စိၤလၢပျၢၤ အပူၤဖဲ ချ.ခ.န. ၆၀၄ နံၣ်အပူၤ န့ၣ်လီၤ.

အဲၤကူပတူး အစီၤပၤ ဟ့ၣ်ဂံၢ်ဟ့ၣ်ဘါ ယူဒၤအစီၤပၤ တဖၣ်ဒ်သိး ကထီဒါက့ၤ ဘၤဘူလိၣ် အဘီအမုၢ် အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. ဖဲယူဒၤ အစီၤပၤ ယဟိၤယါခံၣ် သမၢလၢ ကဟ့ၣ်ခိၣ်ဖးဆူ စီၤပၤ နဘူၤကးန့စၢ် အအိၣ်အခါ, စီၤပၤ နဘူၤကးန့စၢ် မၤန့ၢ် ဝ့ၢ်ယရူၤရှလ့ၣ် ဒီး က့ၤစိာ် ပှၤဝ့ၢ်ဖိတနီၤ ဖဲ ချ.ခ.န. ၅၉၇ နံၣ် န့ၣ်လီၤ (၂စီၤပၤ ၂၄း၈-၁၇). ပှၤလၢ အကဲစီၤပၤလၢ ယဟိၤယါခံၣ်အလီၢ်ခံ လၢအမ့ၢ် စီၤပၤ စံးဒကံယၤ ပိာ်ထီၣ်စ့ၢ်ကီး အဲၤကူပတူး အစီၤပၤ အတၢ်ဟ့ၣ်ကူၣ် လၢ အတဂ့ၤတဖၣ်အဃိ, ဘၤဘူလိၣ် အစီၤပၤ နဘူၤကးန့စၢ် ဟဲထီၣ်ဒုး ဝ့ၢ်ယရူၤရှလ့ၣ် အသီတဘျီကဒီး န့ၣ်လီၤ. တဘျီအံၤ ဘၤဘူလိၣ် အစီၤပၤ မၤဟးဂီၤကွံာ် ဝ့ၢ်ယရူၤရှလ့ၣ် ဒီတဝ့ၢ်ညါ ဒီး က့ၤစိာ််မၢကဲကုၢ် ပှၤဝ့ၢ်ဖိတဖၣ် ခဲလၢာ်ဃၣ်ဃၣ် ဆူဘၤဘူလိၣ် န့ၣ်လီၤ (၂စီၤပၤ ၂၅). ဖဲန့ၣ် ကီၢ်ယူဒၤစ့ၢ်ကီး အစိၤကတၢၢ် ဝဲဖဲ ချ.ခ.န. ၅၈၆ အပူၤ, ဒ်ကီၢ်အံၣ်စရ့လး အသိးန့ၣ်လီၤ.

စီၤပၤ နဘူၤကးန့စၢ် ဆဲးဒုးကဒီး တၢ်ဆူမဲာ်ညါ ဆူ ကီၢ်အဲၤကူပတူး ဒီး ကီၢ်ပၤလၤစတဲၣ် ပီၣ်လဲၣ်ကၢၢ်ခိၣ် တဖၣ် ဒ်သိး ကမၤဂၢၢ်ကျၢၤက့ၤ အဘီအမုၢ် အသီအံၤ အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. ကီၢ်ယူဒၤလီၤပှီၢ်ဝံၤ အနံၣ်ခံဆံဒၣ်လဲာ် စီၤပၤ နဘူၤကးန့စၢ် ပၢဒံး ဘၤဘူလိၣ် အဘီမုၢ်အံၤ န့ၣ်လီၤ. ဒီးဖဲ စီၤပၤ နဘူၤကးန့စၢ် အစိၤန့ၣ်, ဘၤဘူလိၣ် ကဲထီၣ်ဝ့ၢ်လၢ အထူးအတီၤ ဒီး ဃံလၤဒိၣ်ကတၢၢ်တဝ့ၢ် လၢဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ်ညါ အပူၤန့ၣ်လီၤ.

ဘၤဘူလိၣ်အတၢ်လီၤပှီၢ်

ဘၤဘူလိၣ် အဘီအမုၢ် စးထီၣ်ဆံးလီၤစှၤလီၤ ဖဲ ပၤရၣ်အဘီအမုၢ် စးထီၣ်ဒိၣ်စိဒိၣ်ကမီၤ အဆၢကတီၢ် န့ၣ်လီၤ. ဝ့ၢ်နံၤနဝ့လၢ အမ့ၢ်အၤရှူၢ်အဝ့ၢ်ခိၣ် လီၤကွံာ်လၢ ကလုာ်တဖုလၢ ဘၣ်တၢ်ကိးလၢ အၢမၤမါဒၤ (Umman-Manda) ဖဲ ချ.ခ.န. ၆၀၆ နံၣ်အပူၤ န့ၣ်လီၤ. ပှၤတဖုအံၤသူ တၢ်ပီးတၢ်လီတဖၣ်လၢ နံၤနဝ့အပူၤ ဒ်သိးကဒုးကဲထီၣ် အကစၢ်ဒၣ်ဝဲ အဘီအမုၢ်န့ၣ်လီၤ. လၢကလံၤထံးတကပၤ လၢဘၤဘူလိၣ် အပူၤ တခီ, စီၤပၤလၢ အပၢတၢ် လၢစီၤပၤ နဘူၤကးန့စၢ် အလီၢ်ခံတဖၣ် မၤတၢ်တတီတလိၤ ဒီးမၤသံလိာ် သး ကဒဲကဒဲ န့ၣ်လီၤ. အဝဲသ့ၣ် ပာ်ပတုာ်ကွံာ် အတၢ်မၤသကိး တၢ်ဒီး ပှၤမၤဒဲဖိ သ့ၣ်တဖၣ်, ဒီး ဆိမိၣ်ဝဲလၢ ပှၤတဖၣ်အံၤ ကဲထီၣ် တၢ်ဘျုးတၢ်ဖှိၣ် လၢ အဝဲသ့ၣ်အဂီၢ် တသ့ဘၣ်န့ၣ်လီၤ.

ဘၤဘူလိၣ်အစီၤပၤတဖၣ်ဖဲ တၢ်မၢကဲကုၢ်အစိၤ
ကညီကျိာ်	အဲကလံးကျိာ်	ပၢတၢ်ယံာ်
စီၤပၤနဘိၤဖိၤလါစၢ်	Nebopolassar	ချ.ခ.န. ၆၂၆ - ၆၀၅
စီၤပၤနဘူၤကးန့စၢ် ခံဂၤတဂၤ	Nebuchadnezzar II	ချ.ခ.န. ၆၀၅ - ၅၆၂
စီၤပၤအ့ဝလးမရိဒး	Amel-Marduk	ချ.ခ.န. ၅၆၂ - ၅၆၀
စီၤပၤနဲၤရံၤကျံးစၢ်	Neriglissar	ချ.ခ.န. ၅၆၀ - ၅၅၆
စီၤပၤလၤဘၤရှံၤမါဒး	Labashi-Marduk	ချ.ခ.န. ၅၅၆
စီၤပၤနဘိၤနံဒၢး ဒီး အဖိခွါ စီၤပၤ ဘ့ၤလရှါစၢ်	Nabonidus and his son Belshazzar	ချ.ခ.န. ၅၅၆ - ၅၃၉

စီၤပၤနဘိၤနံဒၢး (Nabonidus) ကဲထီၣ်ဘၤဘူလိၣ် အစီၤပၤ ဖဲ ချ.ခ.န. ၅၅၅ နံၣ်, ဂုာ်ကျဲးစၢး မၤဂ့ၤထီၣ်က့ၤ တၢ်ဘူၣ်တၢ်ဘါ လၢပျၢၤတဖၣ်, ဘၣ်ဆၣ် တကနၣ်ဃုာ် အသုးမုၢ်ဘၣ်. အဝဲတကနၣ်ဃုာ် တၢ်ဒိၣ်စီၤပၤ ကိရ့ၣ် လၢအပာ်ထီၣ်ထီ ပှၤမၤဒဲဖိတဖၣ်, လၢသုးအသးလၢ ကလံၤစိး တကပၤလၢ ကဒုးတၢ်ဒီး ကလုာ် ဒူၣ်အဂၤ တဖၣ်န့ၣ်ဘၣ်. လီၢ်ခံကတၢၢ်, စီၤပၤကိရ့ၣ် ဆှၢလီၤအသုးမုၢ်လၢ ကဒုးတၢ်ဒီး ဘၤဘူလိၣ် န့ၣ်လီၤ. စီၤပၤနဘိၤနံဒၢး ဒီးအဖိခွါ ဘ့ၤလရှါစၢ် တဖၣ် အဂံၢ်အဘါ တအိၣ်လၢၤလၢ ကဒုးတၢ်ဒီး ပၤရၣ်အစီၤပၤ ကိရ့ၣ်လၢၤဘၣ်. ဘၤဘူလိၣ် အဘီအမုၢ် ဘၣ်လီၤကွံာ် လၢ ပှၤပၤရၣ်ဖိတဖၣ် အစုပူၤ, ဒီး စီၤပၤကိရ့ၣ် ကဲဘၣ်က့ၤ ပှၤအဒိၣ်ကတၢၢ် လၢမဲၤဆိၤဖိၤထ့မံယါ အပူၤန့ၣ်လီၤ.