ယူဒၤတၢ်ဘါ (Judaism)

ယူဒၤ အတၢ်ဘါဒ်တၢ်ဘါကရူၢ်ကရၢတဖုအသိး စးထီၣ်အသးလၢ ဘၤဘူလိၣ်စိာ်မၢကဲကုၢ် ပှၤယူဒၤ ဖိတဖၣ် အဆၢကတီၢ် န့ၣ်လီၤ. တချုးလၢ တၢ်စိာ်မၢ ကဲကုၢ်ဒံးဘၣ် န့ၣ်, စီၤအၤဘြၤဟၣ် အစၢၤအသွဲၣ် တဖၣ် ဘၣ်တၢ်သ့ၣ်ညါ အီၤဒ် အမ့ၢ် ပှၤအံၣ်စရ့လးဖိ တဖၣ် န့ၣ်လီၤ. ဖဲတၢ်စိာ်မၢကဲကုၢ်အဆၢကတီၢ်, ဘၣ်တၢ်သ့ၣ်ညါ က့ၤအီၤလၢ ယူဒၤ (Jews)အဃိ, မံၤ 'ယူဒၤ' ကဲထီၣ် မံၤတခါ လၢ ပှၤကိးညီ နုၢ်အီၤ ဖဲတၢ်ဟဲက့ၤ ကဒါက့ၤလၢ တၢ်စိာ်မၢကဲကုၢ် ၀ံၤအလီၢ်ခံ န့ၣ်လီၤ.

မ့ၢ်လၢ အ၀ဲသ့ၣ် အိၣ်လီၤဖးဒီး အတၢ်လုၢ်ဟံၣ် ဖဲအ၀ဲသ့ၣ် ဘၣ်ကဲကုၢ်လၢ ဘၤဘူလိၣ် အဆၢကတီၢ်, တကးဘၣ် မ့ၢ်လၢ အ၀ဲသ့ၣ် အတၢ်ပၢ လီၤသး တအိၣ်လၢၤဘၣ်အဃိ ဒုးအိၣ်ထီၣ် တၢ်အသီ တခါလၢ ပှၤယူဒၤဖိ တဖၣ်အဂီၢ် လၢ ကကွၢ် တၢ်ဆူ တၢ်ဘူၣ်တၢ်ဘါ တကပၤန့ၣ်လီၤ. တၢ်စိာ်မၢကဲကုၢ်၀ံၤအလီၢ်ခံ ယူဒၤ အတၢ်ဘူၣ်တၢ်ဘါ ကဲထီၣ်ဒ် တၢ်ဘူၣ်တၢ်ဘါ ကရၢတဖု လၢအမ့ၢ် 'ယူဒၤတၢ်ဘါ (Judaism)' န့ၣ်လီၤ. ယူဒၤ တၢ်ဘါလၢ ကစၢ်ခရံာ်အစိၤ လီၤဆီ လိာ်သး ဒီး ပှၤအံၣ်စရ့လးဖိ အတၢ်ဘူၣ်တၢ်ဘါ ဖဲ၀့ၢ်ယရူၤရှလ့ၣ် တချုးဟးဂီၤကွံာ် ဖဲ ချ.ခ.န ၅၈၆ နံၣ် န့ၣ်လီၤ.


ပှၤအံၣ်စရ့လးဖိတဖၣ် မ့ၢ်ကစၢ်ယွၤ အပှၤဂီၢ်မုၢ် လၢအအိၣ်ဒီး မူဒါလၢ ကဘၣ်ဒုးသ့ၣ်ညါ ကစၢ်ယွၤအမံၤ ဆူ ပှၤကိး ကလုာ်ဒဲးလၢ ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ်ညါ န့ၣ်လီၤ (ကွၢ် ၁မိၤရှ့ ၁၂း၃ ဒီး ၂မိၤရှ့ ၁၉း၅-၆). ကစၢ်ယွၤဆိၣ်ဂ့ၤ ပှၤအံၣ်စရ့လးဖိ လၢ တၢ်ဂ့ၢ်ခံမံၤ, လၢကပာ်ဖျါထီၣ် အတၢ်အဲၣ် လၢအပှၤ ဂီၢ်မုၢ်အဂီၢ်, ဒီးကထုး န့ၢ်ပှၤကလုာ်ဂၤ တဖၣ်ဆူ အအိၣ်ခီဖျိ ပာ်ဖျါထီၣ် အတၢ်စိတၢ်ကမီၤ ဒီး အတၢ်ဂ့ၤတၢ်၀ါ ဆူပှၤအံၣ်စရ့လး ဖိတဖၣ် အအိၣ်န့ၣ်လီၤ. ဘၣ်ဆၣ် ပှၤအံၣ်စရ့ လးဖိ တဖၣ် တမၤ ပိာ်ထွဲ ကစၢ်ယွၤ အတၢ်ဘၣ် သးအမဲာ်ညါ အ၀ဲသ့ၣ် ပိာ်ထွဲ ကလုာ်ဂၤ တဖၣ် အတၢ်ဘူၣ်တၢ်ဘါ အခံ အဃိ, လီၢ်ခံကတၢၢ်, ကစၢ်ယွၤ စံၣ်ညီၣ် အ၀ဲသ့ၣ်ဒီး ဘၣ်လဲၤကဲကုၢ်လၢ တခီဘီမုၢ်အပူၤ လၢတဘျုးနံၣ် အတီၢ်ပူၤ န့ၣ်လီၤ.

မ့ၢ်လၢ ပှၤအံၣ်စရ့လးဖိ အတၢ်သဘျ့ လီၤမၢ်ကွံာ်၀ဲဖဲ အအိၣ်လၢ တခီဘီမုၢ်ပူၤ အခါအဃိ, အ၀ဲသ့ၣ် ကွၢ်ဆၢၣ်မဲာ် တၢ်သံကွၢ် လၢအမ့ၢ်, (၁) ဘၣ်မနုၤ ကစၢ်ယွၤ ဘၣ်ထုးကွံာ် အတၢ်ဆိၣ်ဂ့ၤတဖၣ် လၢပှၤအံၣ်စရ့လးဖိ အကျါလဲၣ်. (၂) ပှၤအံၣ်စရ့လးဖိတဖၣ် ကဘၣ်မၤလၢပှဲၤ အဘူၣ်အတီၢ် ဒ်လဲၣ်. တၢ်သံကွၢ်အခီၣ်ထံးတဖျၢၣ် ကတၢၢ်ကွံာ်၀ဲလၢ တၢ်စံၣ်ညီၣ်အံၤ မ့ၢ်လၢ တၢ်တလူၤ ပိာ်ထွဲ ကစၢ်ယွၤ အတၢ်သိၣ်တၢ်သီ, အဃိ အ၀ဲသ့ၣ် ကွၢ်က့ၤ တၢ်ဆူ တၢ်သိၣ်တၢ်သီ တကပၤ အါထီၣ်, ဒီးလၢတၢ်အံၤအဃိ ဖၤရံၤရှဲ တဖၣ် အိၣ်ထီၣ် ၀ဲဒၣ်န့ၣ်လီၤ. လၢအဘၣ်ဃး တၢ်သံကွၢ် ခံခါတခါ န့ၣ်, မ့ၢ်လၢ ထံကီၢ်တၢ်သဘျ့တအိၣ်ဘၣ်အဃိ တၢ်မုၢ်လၢ် လၢခါဆူညါ ကလၢပှဲၤထီၣ်အဂီၢ် သုးကဒါက့ၤအသး လၢ ဒီ တကလုာ်ဆူ ပှၤတဂၤစုာ်စုာ် အအိၣ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်သးတီဒီး တၢ်အၢၣ်လီၤအီလီၤ ဘၣ်တၢ်တဲဖျါထီၣ်က့ၤ အခီပညီလၢ တၢ်ဒိ ကနၣ် တၢ်သိၣ်တၢ်သီ န့ၣ်လီၤ. ဒီတကလုာ် အတၢ်မုၢ်လၢ် တဟါမၢ်ဘၣ်, ဘၣ်ဆၣ် ပှၤတဂၤစုာ်စုာ် အတၢ်မုၢ်လၢ် လၢ တၢ်သံ၀ံၤအလီၢ်ခံ တၢ်ဂဲၤထၢၣ်သမူထီၣ်က့ၤ အိၣ်၀ဲန့ၣ် အိၣ်ထီၣ်၀ဲဒၣ် န့ၣ်လီၤ.

ပှၤယူဒၤဖိလၢ ဘၣ်တၢ်စိာ်မၢကဲကုၢ်အီၤအါဂၤ ဟံးန့ၢ်က့ၤ ၀ံတဖၣ် အတၢ်ကစီၣ် ဘၣ်ဃး တၢ်စံၣ်ညီၣ် အဂ့ၢ် လီၤတံၢ် လီၤဆဲးန့ၣ်လီၤ. အ၀ဲသ့ၣ် သ့ၣ်ညါ လီၤက့ၤ အတၢ်ကမၣ် ခီဖျိ အ၀ဲသ့ၣ် ဟံးန့ၢ် တခီဘီမုၢ် အတၢ်စူၢ်တၢ်နာ် တဖၣ် အဃိ လၢတၢ်ပီၢ်ယၢ် လီၤက့ၤ အသးအပူၤ အ၀ဲသ့ၣ် စံး၀ဲလၢ အကြၢးဘၣ် တၢ်စံၣ်ညီၣ် အံၤန့ၣ်လီၤ. လီၢ်ခံကတၢၢ် အ၀ဲသ့ၣ် ပာ်လီၤသးလၢ ကတၢၤကွံာ် ကလုာ်ဂၤ အတၢ်ဘူၣ်တၢ်ဘါ ဒီး တၢ်ဖံးတၢ်မၤ တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. အ၀ဲသ့ၣ် ပာ်ဖှိၣ် က့ၤအပှၤကလုာ် အတၢ်လီၤစၢၤတဖၣ်, လၢအပၣ်ဃုာ်ဒီး ထံရူၢ်ကီၢ်သဲး, ထံလီၢ်ကီၢ်ပူၤ, ဒီး တၢ်လုၢ်တၢ်ပာ် အတၢ် သိၣ်တၢ်သီ တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. အ၀ဲသ့ၣ် အတၢ်ပာ်ဖှိၣ် က့ၤတၢ်အံၤ မ့ၢ်ဒ်သိး ကပၢဆှၢ အ၀ဲသ့ၣ် လၢ အတၢ်ဘူၣ်တၢ်ဘါ အဆၢကတီၢ် န့ၣ်လီၤ. ပှၤကလုာ် အတၢ်အိၣ်မူ လၢဘၣ် တၢ်ကွဲးထၢဖှိၣ်က့ၤ အီၤအံၤ လၢခံကတၢၢ် ကဲထီၣ်က့ၤ လံာ်စီဆှံ အလီၢ်လံၤ တကတြူၢ် န့ၣ်လီၤ.

ပှၤယူဒၤဖိတဖၣ် မ့ၢ်အိၣ်ဒံးဒီး တၢ်မုၢ်လၢ်လၢ ဒီတကလုာ် အတၢ်သဘျ့ အဂီၢ်ဘၣ်ဆၣ်, အ၀ဲသ့ၣ် ဟံးန့ၢ် ၀ံတဖၣ် အတၢ်စံး တၢ်ကတိၤ လီၤတံၢ်လီၤဆဲး ဘၣ်ဃး တၢ်အုၣ်က့ၤခီၣ်က့ၤ န့ၣ် တအိၣ်လၢ ထံရူၢ်ကီၢ်သဲး အတၢ်သဘျ့ အဖီလာ်ဘၣ်, မ့မ့ၢ်တခီ အိၣ်၀ဲလၢ တၢ်အိၣ်ခိးယွၤ အတၢ်မၤစၢၤ အပူၤန့ၣ်လီၤ. အ၀ဲသ့ၣ်စးထီၣ်အိၣ်ခိး မုၢ်တနံၤလၢ တၢ်အုၣ်က့ၤ ခီၣ်က့ၤ ကဟဲ၀ဲ, ဖဲကစၢ်ယွၤ ကဟဲအိၣ်သကိး အ၀ဲသ့ၣ် လၢတၢ်စိတၢ်ကမီၤ အပူၤဒီး ဟဲစိာ်န့ၢ်အ၀ဲသ့ၣ် လၢ တၢ်ထူၣ်ဖျဲးန့ၣ်လီၤ. ထဲတၢ်ပီၢ်ယၢ်လီၤက့ၤသး တမံၤဧိၤ န့ၣ် မ့ၢ်တၢ်လၢ ကအိၣ်ခိး တူၢ်လိာ်ကစၢ်ယွၤ အမုၢ်တနံၤ လၢအမ့ၢ် မ့ၤရှံအၤ အတၢ်ဟဲန့ၣ်လီၤ.

၀ံတဖၣ် အတၢ်ဟ့ၣ်ပလီၣ် ဘၣ်ဃး တၢ်ဘါ တၢ်ဂီၤတၢ်ဖီၣ် ကဆှၢ အ၀ဲသ့ၣ် ဆူတၢ်စံၣ်ညီၣ်အံၤ, တၢ်အဆၢလၢ အ၀ဲ သ့ၣ်ဒိးန့ၢ်၀ဲန့ၣ် အ၀ဲသ့ၣ်စံး၀ဲလၢ မ့ၢ်လၢ အ၀ဲသ့ၣ် လဲၤကပာ် ကစၢ်ယွၤ အတၢ်မၤလိာ် ခီဖျိ တပာ်စီဆှံ မုၢ်အိၣ်ဘှံးနံၤ အဃိန့ၣ်လီၤ. ဖဲအ၀ဲသ့ၣ် အိၣ်လၢ တၢ်မၢကဲကုၢ် အဆၢကတီၢ်, အ၀ဲသ့ၣ်စးထီၣ် ဟံးဃာ် ဂၢၢ်ကျၢၤက့ၤ တၢ်မၤလိာ် ခံထံၣ်လၢအမ့ၢ်, တဘၣ်ဘါထီၣ် ကစၢ်အဂုၤအဂၤ တဖၣ်တဂ့ၤ. မ့ၢ်လၢ အံၣ်စရ့လးဖိတဖၣ် မၤဟးဂီၤ တၢ်မၤလိာ် တထံၣ်အံၤ အဃိ အ၀ဲသ့ၣ် ဘၣ်တၢ်စံၣ်ညီၣ်အီၤ ဒီးဘၣ်ကဲကုၢ်လၢ တခီဘီမုၢ်အပူၤ န့ၣ်လီၤ. ခံထံၣ်တထံၣ်လၢ အ၀ဲသ့ၣ် မၤထွဲက့ၤ၀ဲ လီၤတံၢ်လီၤဆဲးန့ၣ်, မ့ၢ်တၢ်ပာ်စီဆှံ မုၢ်အိၣ်ဘှံးအနံၤ န့ၣ်လီၤ. မ့ၢ်လၢ အံၣ်စရ့လးဖိတဖၣ် လဲၤကပာ် ကွံာ် တၢ်မၤလိာ် တထံၣ်အံၤ အဃိ မၤသးဒိၣ် ကစၢ်ယွၤ တကးဘၣ် ဆှၢအ၀ဲသ့ၣ်ဆူ တၢ်ဘါတၢ်ဂီၤ တၢ်ဖီၣ် န့ၣ်လီၤ. တၢ်မၢ ကဲကုၢ်၀ံၤအလီၢ်ခံ ပှၤယူဒၤဖိတဖၣ် မၤဂ့ၤထီၣ်က့ၤ တၢ်သိၣ်တၢ်သီ ခံထံၣ်အံၤ လီၤတံၢ်လီၤဆဲး န့ၣ်လီၤ. ဒ်သိး အ၀ဲသ့ၣ် သုတဘါ တၢ်ဂီၤတၢ်ဖီၣ် လၢၤတဂ့ၤ အဂီၢ်, အ၀ဲသ့ၣ်ဒုးအိၣ်ထီၣ် တၢ်ဒူၣ်တၢ်ဆၢ လၢအ၀ဲသ့ၣ်ဒီး ကလုာ်ဂၤတဖၣ် အဘၢၣ် စၢၤန့ၣ်လီၤ. (တၢ်ဒူၣ်တၢ်ဆၢ တဖၣ် အကျါတဘီစံး၀ဲ, ပှၤယူဒၤဖိ တဖၣ် တဘၣ်ရ့ဒီး ပှၤရှၤမရံဖိတဖၣ် ဘၣ်, ယိၤဟၣ် ၄း၉). လၢတၢ်ပာ်စီဆှံ မုၢ်အိၣ်ဘှံးနံၤအဂီၢ်, ဒ်သိး ပှၤကပာ်စီဆှံအီၤ လီၤတံၢ်လီၤဆဲးအဂီၢ် အ၀ဲသ့ၣ် ဒုးအိၣ်ထီၣ် တၢ်သိၣ်တၢ်သီလၢ မုၢ်အိၣ်ဘှံးနံၤ န့ၣ် ကဘၣ်မၤတၢ်ထဲလၢ မနုၤလဲၣ် န့ၣ်လီၤ.

ဖဲတၢ်စိာ်မၢကဲကုၢ်အခါ, ပှၤယူဒၤဖိတဖၣ် မၤတၢ်လုၢ်တၢ်ပာ် လၢ တၢ်လုၢ်ဟံၣ်ပူၤ တသ့ဘၣ်, အဃိ အ၀ဲသ့ၣ် ဘၣ်မၤ ၀ဲလၢ ကျဲအသီတဘိ န့ၣ်လီၤ. လၢတၢ်န့ၣ်အဃိ, တၢ်ပာ်စီဆှံမုၢ်အိၣ်ဘှံးနံၤ ဒီး တၢ်ပၢၤဃာ် တၢ်ကဆှီဒီးတၢ်တကဆှီ အလုၢ်အလၢ် ကဲထီၣ်တၢ်မၤလၢ အရ့ဒိၣ် လၢပှၤယူဒၤဖိ တဖၣ် ကအိၣ်စီအိၣ်ဆှံ အသး အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. ပှၤဂီၢ်မုၢ် တဖၣ် စးထီၣ် နာ်၀ဲလၢ "ကစၢ်ယွၤ အမုၢ်တနံၤ" ကဟဲ၀ဲဖဲ ပှၤကိးဂၤဒဲး ပီၢ်ယၢ်လီၤက့ၤအသး ဒီးဃၣ်ကဒါက့ၤ အသးဆူ ကစၢ် ယွၤအကျဲအခါ န့ၣ်လီၤ. တၢ်ပၢၤဃာ် တၢ်သိၣ်တၢ်သီ ကဲထီၣ် တၢ်မၤလၢ ကဘၣ်မၤ၀ဲ ဒ်သိး အ၀ဲသ့ၣ် ကဒိးန့ၢ် ကစၢ်ယွၤ အတၢ်အုၣ်က့ၤခီၣ်က့ၤအီၤ အဂီၢ် န့ၣ်လီၤ. တၢ်စီတၢ်ဆှံ ဘၣ်တၢ်ပာ်ဖျါထီၣ်အီၤ ခီဖျိ တၢ်အိၣ်ဖျါလၢခိ လၢကမၤ လီၤဆီ ပှၤယူဒၤဖိ ဒီး ပှၤတမ့ၢ် ပှၤယူဒၤဖိ လၢကျဲသၢဘိလၢအမ့ၢ်၀ဲ, ဖဲဘူၣ်တၢ်ဘါတၢ် အဆၢကတီၢ် တၢ်တသူ တၢ်ဂီၤ တၢ်ဖီၣ်ဘၣ်, တၢ်ကူးတရံး, ဒီးတၢ်ပာ်စီဆှံ မုၢ်အိၣ်ဘှံးနံၤ န့ၣ်လီၤ.

အ၀ဲသ့ၣ်အတၢ်စူၢ်တၢ်နာ်ဘၣ်ဃး တၢ်ဃုထၢ အံၤ, အိၣ်ထီဒံးလၢ ပှၤယူဒၤဖိတဖၣ် အတၢ်ဆိကမိၣ် အပူၤန့ၣ်လီၤ. မ့ၢ်လၢ ပှၤအံၣ်စရ့လးဖိ တဖၣ်ဘၣ် တၢ်ဃုထၢအီၤလၢယွၤအဃိ, လီၢ်ခံကတၢၢ် အ၀ဲသ့ၣ်စံးလၢ အ၀ဲသ့ၣ် ကဘၣ်ပၢၤဃာ် ကလုာ်ဒူၣ် အတၢ်အိၣ်လီၤဆီ န့ၣ်လီၤ. သွံၣ်အတၢ် ဘၣ်ထွဲလိာ်အသး ဒီး မိၢ်ပၢ်ဖံဖု လၢပျၢၤတဖၣ် ကဲထီၣ်က့ၤ တၢ်လၢ အရ့ဒိၣ် တခါအဃိ, တၢ်လီၤစၢၤလီၤသွဲၣ် ကဲထီၣ် တၢ်အရ့ဒိၣ်တခါလၢ တၢ်ကွဲးအပူၤန့ၣ်လီၤ. (ကွၢ် လံာ်ဧ့စြၤ, ဒီးလံာ် ကွဲးနီၣ်တၢ်တဖၣ်တက့ၢ်).

ဖးဘၣ်စ့ၢ်ကီး တၢ်ဂ့ၢ်လၢလာ်တဖၣ်အံၤ လၢအဘၣ်ဃးဒီး ယူဒၤ တၢ်ဘါ န့ၣ်တက့ၢ်.

ပှၤလုၢ်တၢ်ဒိၣ်စီၤဧ့စြၤ အတၢ်မၤတဖၣ်

ယူဒၤတၢ်ဘါ အတၢ်စူၢ်တၢ်နာ်

တၢ်လုၢ်ဟံၣ် (The Temple)

ကွီၢ်ဘျီၣ် (The Sanhedrin)

ဘူၣ်ဘျီၣ် (The Synagogue) 

စၤဒူၤကဲ (Sadducees) 

ဖၤရံၤရှဲ (Pharisees) 

ပှၤသးဆူၣ်တဖၣ်, ပှၤစံလီး (Zealots) 

အဲးစဲ (Essenes)